حجت الاسلام «قاسم خانجانی»، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در گفت وگو با خبرنگار گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان با بیان و تشریح دلایلی که باعث شد حضرت امام رضا علیه السلام از مدینه به مرو هجرت کرده و ولایتعهدی مامون را بپذیرند اظهارداشت: درباره بحث احضار امام رضا علیه السلام به مرو و اقدامات بعدی مامون باید به این نکته توجه داشت که قبل از این که اصل موضوع واگذاری ولایت عهدی به امام رضا علیه السلام مطرح شود، مامون به دنبال ایجاد قدرت بلامنازعی برای خودش بود و همه اقدامات را در این راستا انجام می داد و در این مسئله جای هیچ تردیدی نیست.
وی تصریح کرد: مامون پس از سالها درگیری با برادرش «امین» و نهایتا از سر راه برداشتن و قتل او به قدرت رسید و طبیعی است که این دستاورد و این قدرت را به سادگی از دست نمی داد. به همین وقتی دید امام رضا علیه السلام در مدینه در کانون توجه بسیاری از مردم و شیعیان قرار دارند این مقدار توجه و محبت مردم به امام رضا علیه السلام، خارج از محدوده قدرت و حکومت مامون برای او قابل پذیرش و قابل تحمل نبود. لذا تصمیم گرفت که امام را به مرو احضار کند. به عبارت دیگر عامل اصلی برای احضار امام به مرو ، خارج کردن ایشان از کانون توجهات مردم و شیعیان و نزدیک کردن آن حضرت به حکومت بود و البته اقدامات بعدی که مامون در راستای اهدافی که ترسیم کرده بود انجام داد.
حجت الاسلام خانجانی خاطرنشان کرد: حتی اگر بحث ولایتعهدی حضرت مطرح نمی شد صرف همین که امام از مدینه به مرو آمده بودند مامون را به بخشی از خواسته خود که خارج کردن امام از کانون توجهات مردمی در مدینه بود، می رساند. پس از احضار امام رضا علیه السلام که به قصد زیر نظرگرفتن و مراقبت از اقدامات امام صورت گرفت، بحث ولایتعهدی و ... مطرح می شود.
کشته شدن و شهادت بدون دستاورد یا پذیرش ولایتعهدی
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: البته مامون پیش از گسیل داشتن ماموران خود برای انتقال امام از مدینه به مرو، قصد داشت از طریق نامه نگاری این کار را به انجام برساند نامه های متعددی برای امام نوشت و آن حضرت را به مرو احضار کرد. در همین نامه ها هم پیشنهاد واگذاری قدرت یا حکومت یا ولایتعهدی و... مطرح بود. اما امام علیه السلام به این نامه ها پاسخی ندادند تا این که مامون، افرد و مامورانی را به شکل حضوری به مرو فرستاد تا امام را به مرو منتقل کنند ودر این شرایط امام چاره ای جز این ندیدند که به سوی مرو حرکت کنند.
خانجانی تصریح کرد: ماجرای خداحافظی بسیار غم انگیز و پرمعنایی که امام با مرقد مطهر رسول خدا صلوات الله علیه وآله داشتند و بعد هم وداع و خداحافظیای که با مدینه و اهل بیت خود داشتند گویای این واقعیت است که امام اولا با میل و خواست خودشان به مرو منتقل نشدند و ثانیا این سفر و انتقال، نتیجه خوبی نخواهد داشت و همانطور که شخص امام هم اشاره کرده بودند شهادت ایشان در این سفر رقم خواهد خورد.
وی با اشاره به این که بعد از آمدن حضرت به مرو، مامون تا مدتی مشغول گفتگو و مجاب کردن امام برای پذیرش حکومت و خلافت بود خاطرنشان کرد: حضرت با یک استدلال کاملا منتطقی اثبات کردند که خلافت و حکومتی که در دست مامون است یک خلافت غصبی و تصاحب قدرت غصبی است. به همین دلیل وقتی مامون پیشنهاد واگذاری حکومت و خلافت را مطرح کرد امام فرمودند: «اگر این حکومت از آنِ تو و حق توست و خداوند آن را برای تو قرارداده، تو نباید آن را به دیگری واگذار کنی و حق نداری آنچه را حق توست به دیگری واگذار کنی که چنین حقی ندارد. اگر هم خلافت حق تو نیست و حق دیگریست چگونه می خواهی حقی را که به تو تعلق ندارد و از آن ِ تو نیست به دیگری ببخشی؟ »
حجت الاسلام خانجانی تصریح کرد: مامون متوجه شد که امام کاملا نسبت به فریب و نیرنگ او آگاه هستند و می دانند که او به هیچ وجه قصد جدی برای واگذاری حکومت ندارد. بنابراین از این راه نمی تواند امام رضا علیه السلام را برای پذیرفتن حکومت متقاعد کند در نتیجه موضوع ولایتعهدی را مطرح کرد که امام آن را هم قبول نکردند و وقتی مامون دید حضرت نمی پذیرند امام را تهدید به قتل کرد. از این رو حضرت وقتی دیدند بحث کشته شدن بدون دستاورد و بدون نتیجه مطرح است ولایتعهدی را پذیرفتند.
ولایتعهدی و مشروعیت بخشیدن به حکومت عباسیان
استاد حوزه با بیان این که ممکن است در فضای مجازی یا در فضای حقیقی این شبهه مطرح شود که چرا حضرت ثامن الحجج علیه السلام همان شرایط شهادت را نپذیرفتند افزود: شاید این سوال پیش بیاید که همچنان که امامان پیشین علیهم السلام برای رسیدن به حق خودشان در معرض شهادت قرار گرفتند و در اوج همه آنها امام حسین علیه السلام در یک جنگ نابرابر تحمیل شده با تعدادی از یاران همراه شان در مقابل یزید صف آرایی کردند و در کربلا حاضر شدند و به شهادت رسیدند چه اشکالی داشت که حضرت رضا علیه السلام هم ولایتعهدی را نمی پذیرفتند و نهایتا توسط مامون به شهادت می رسیدند مانند شهادت دیگر امامان ؟ در پاسخ باید به این نکته حایز اهمیت و مهم توجه داشت که اگر امام رضا علیه السلام در این شرایط به شهادت می رسیدند این شهادت در این مقطع و این زمان، هیچ اثرمثبت و هیچ روشنگری ای برای شیعیان و برای مردم دربرنداشت. دقیقا برخلاف آنچه که از شهادت سایر امامان بخصوص حضرت اباعبدالله الحسین علیهم السلام به دست آمد. یعنی یک حالت ترور بی اثر و بی خاصیتی که فقط امام ازمیان می رفت و نتیجه ای هم نداشت.
خانجانی گفت: لذا حضرت با این که برای شهادت آماده بودند اما این را هم می دانستند که این نحوه از شهادت هیچ دستاوردی نخواهد داشت. بنابراین ولایتعهدی را پذیرفتند اما به شکلی که مامون نتواند به خواستهها و اهداف خود برسد که همین گونه هم شد و عملا مامون نتوانست به اهدافی که پیش بینی کرده بود دست یابد.
وی در توضیح این که اهداف مامون چه بود؟ و چگونه و چرا نتوانست به آنها دست یابد و در انگیزه ای که برای پیشنهاد ولایتعهدی به امام در نظر داشت ناکام ماند؟ گفت: یکی از مهم ترین اهداف مامون نزدیک کردن امام به حکومت و از این طریق مشروعیت بخشیدن به حکومت عباسیان به ویژه حکومت خودش بود. چون اصل حکومت عباسیان و بخصوص حکومت مامون - در منازعه ای که با برادرش امین داشت - مورد ابهام و مورد تخطئه بود و بسیاری آن را خطا، نادرست و غاصبانه می دانستند. لذا اگر مامون می توانست امام را به خود نزدیک کرده و به عنوان ولیعهد خود معرفی کند این حکومت ، یک حکومت مشروع جلوه می کرد. چون مردم می گفتند اگر این حکومت، مشروع نبود علی ابن موسی الرضا علیه السلام ولایتعهدی و جانشینی حاکم این حکومت را قبول نمی کرد پس همین که امام این را پذیرفته اند به این معناست که این حکومت مشروع است. البته در ادامه عرض میکنم که مامومن به اهدافش نرسید.
شروط امام برای ولایتعهدی بسیار هوشمندانه بود
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه هدف دوم مامون را که بسیار هم برای او مهم بود، شریک قرار دادن امام در اقدامات حکومت برشمرد و تصریح کرد: مامون با نزدیک کردن امام(ع) به خودش از طریق واگذاری ولایتعهدی تمام اعمال خود و حکومت عباسی را توجیه می کرد. یعنی راحت می توانست قتل مردم، مقابله با مخالفان بخصوص مقابله با قیامهای علویان و هراقدامی که انجام می داد را توجیه کند یعنی چنین القا می شد که همین که امام رضا علیه السلام در دستگاه حکومت قرار دارد پس همه اقداماتی که این حکومت انجام می دهد، اقدامات روا ودرستی است. این برای مامون بسیار حایز اهمیت بود که بتواند به چنین هدفی برسد تا راحت تر کار خود را پیش ببرد.
وی خاطرنشان کرد: هدف سوم مامون که بسیار مهم بود این بود که اصولا با پذیرش ولایتعهدی از جانب امام رضا علیه السلام بسیاری از مخالفت ها و مخالفان ساکت می شدند. یعنی دیگر قیامی صورت نمی گرفت و اگر کسی می خواست اقدامی انجام بدهد به دلیل حضورامام در دستگاه حکومت عباسی و در کنار مامون، اقدامی نمی کرد و مخالفتی صورت نمی گرفت که این موضوع هم برای مامون اهمیت داشت و اگر می توانست به این هدف برسد یک پیروزی بزرگ برای او محسوب می شد. چون خیالش راحت بود که قیامهایی که ممکن بود صورت بگیرد همه خاموش می شوند و مامون به راحتی می تواند کار خودش را پیش ببرد. البته که این هدف هم مححق نشد.
خانجانی دلایل عدم موفقیت مامون در این دسیسه ها را هوشمندی حضرت ثامن الحجج علیه السلام و هوشمندانه عمل کردن ایشان برشمرد و گفت: امام رضا علیه السلام با هوشمندی فراوان ولایتعهدی را پذیرفتند و در نهایت مامون وقتی دید با این شیوه به اهداف خود دست پیدا نمی کند تصمیم گرفت که امام را مسموم کرده و از طریق مسمومیت حضرت را به شهادت برساند.
وی خاطرنشان کرد: آنچه در بحث پذیرش ولایتعهدی بسیار مهم بود شروطی بود که حضرت ثامن الحجج برای پذیرش ولایتعهدی عنوان کردند اول این که ایشان در هیچ یک از مسایل حکومتی دخالتی نداشته باشند، هیچ امر و نهی در حکومت مامون نداشته باشند، هیج کس را عزل و نصب نکنند این روش پذیرش ولایتعهدی از طرف امام معلوم بود که مامون را به اهدافش نمی رساند. آن حضرت حتی اقامه نماز عید فطر را که از شئون امور حکومت است نمیپذیرفتند تا آن که با اصرار مامون قبول کردند. اما به شرط آن که بر خلاف روش حاکمان و با شرایط و آداب مورد نظر خودشان و بر اساس سیره و روش رسول خدا صلی الله علیه وآله و امیرالمؤمنین علی علیه السلام انجام دهند و با نهایت معنویت و بدون خدم و حشم و پیاده به سوی مصلی بروند. پس از آن که مامون این شرایط را پذیرفت رفتار آن حضرت چنان بود که به مأمون خبر دادند اگر آن حضرت با این روش به نماز برود حکومت تو در خطر است از این رو آن حضرت را از نیمه راه بازگرداندند و اجازه اقامه نماز به ایشان ندادند.
نظر شما