حجتالاسلام والمسلمین قاسم رزاقی موسوی در گفتوگو گروه دین و اندیشه، خبرگزاری شبستان با بیان مقدمهای جامع درباره ضرورت پرداختن به مفهوم عدالت فرهنگی در سیره امام باقر(ع) اظهار کرد: در دنیای امروز که با چالشهای پیچیده فرهنگی از جمله تهاجم فرهنگی، شکاف دیجیتال، بحران هویت و تحریف مفاهیم دینی مواجه هستیم، بازخوانی عمیق و همهجانبه سیره ائمه اطهار(ع) بهویژه امام باقر(ع) میتواند چراغ راهی برای برونرفت از این چالشها باشد. برای درک دقیق این موضوع، لازم است ابتدا تصویری روشن و جامع از مفهوم “عدالت فرهنگی” ارائه دهیم. این مفهوم که ریشه در آموزههای توحیدی دارد، به دنبال ایجاد تعادل و توازن در تمام سطوح نظام فرهنگی است، به گونهای که همه افراد جامعه فارغ از هرگونه تبعیض قومی، مذهبی، جنسیتی یا طبقاتی، امکان دسترسی عادلانه به فرصتهای فرهنگی را داشته باشند. همانگونه که در نهجالبلاغه آمده است: بالعدل قامت السموات والارض؛ آسمانها و زمین بر پایه عدل استوار شدهاند.
الگوی عملی از تولید مشارکتی فرهنگ
وی در ادامه به تشریح دقیق ابعاد سهگانه عدالت فرهنگی پرداخت و با ذکر مثالهای عینی از سیره امام باقر(ع) افزود: عدالت فرهنگی را میتوان در سه بعد کلان تولید، توزیع و مصرف محصولات فرهنگی تحلیل کرد. این ابعاد به صورت نظاممند و زنجیرهوار به هم پیوستهاند و هرگونه خلل در یک بخش، کل نظام را تحت تأثیر قرار میدهد. در بعد تولید، تمامی گروههای اجتماعی اعم از اقلیتهای قومی و مذهبی، زنان، طبقات محروم و نخبگان باید امکان مشارکت فعال در تولید محتوای فرهنگی را داشته باشند. امام باقر(ع) در عمل نشان دادند که چگونه میتوان این مشارکت همگانی را محقق ساخت. جلسات علمی ایشان در مسجدالنبی(ص) به گونهای برگزار میشد که هم یک باسواد میتوانست از آن بهره ببرد و هم یک فرد کمسواد. ایشان با تربیت شاگردان مختلف از اقشار گوناگون جامعه، الگویی عملی از تولید مشارکتی فرهنگ ارائه دادند.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به مبارزات فرهنگی امام باقر(ع) و ارائه تحلیلی عمیق از شرایط آن دوران تأکید کرد: یکی از مهمترین و پیچیدهترین چالشهای فرهنگی دوران امام باقر(ع)، مسئله “اسرائیلیات” و تحریفات گسترده فرهنگی بود. در آن مقطع تاریخی، برخی افراد مغرض با وارد کردن داستانها و روایات جعلی به متون دینی، سعی در تحریف آموزههای ناب اسلامی داشتند. امام باقر(ع) با درک عمیق از این تهدید فرهنگی، استراتژی چندبعدی را در پیش گرفتند: اولاً با تربیت شاگردان عالم و متعهد مانند محمد بن مسلم، زراره بن اعین، جابر بن یزید جعفی و ابوبصیر، شبکهای از عالمان دینی را تشکیل دادند که هرکدام به نوعی مأموریت مبارزه با تحریف را بر عهده داشتند. ثانیاً با تأسیس حلقههای علمی منظم و نظاممند، به تولید محتوای اصیل دینی پرداختند. ثالثاً با تشویق شاگردان به نشر علم، فرمودند: نشر علم، گمراهی را از بین میبرد. این رویکرد نظاممند، الگویی کامل برای مبارزه با تحریفهای فرهنگی در عصر حاضر است.
تکریم شخصیت موافق و مخالف
رزاقی موسوی در ادامه به موضوع تکریم شخصیت انسانها و نقش آن در تحقق عدالت فرهنگی پرداخت و با ذکر نمونههای عینی از سیره امام(ع) گفت: امام باقر(ع) در تعامل با تمامی اقشار جامعه، از جمله غیرمسلمانان، اقلیتهای مذهبی و حتی مخالفان، همواره بر اصل تکریم شخصیت انسانها تأکید داشتند. ایشان با استناد به روایت “سَمّوهم به احسن اسمائهم”، به شاگردان میآموختند که حتی در خطاب قرار دادن دیگران نیز باید احترام و تکریم را رعایت کرد. در روایتی تاریخی آمده است که فردی نصرانی به محضر امام(ع) آمد و با لحنی تند پرسشی مطرح کرد. امام نه تنها به او پرخاش نکردند، بلکه با کمال احترام پاسخ او را دادند و در پایان فرمودند: اگر پاسخت قانعت نکرد، باز هم بیا و بپرس. این رفتار کریمانه باعث شد آن فرد نصرانی به اسلام روی بیاورد. این نمونه به وضوح نشان میدهد که تکریم شخصیت انسانها، حتی مخالفان، چگونه میتواند زمینهساز هدایت و تحول فرهنگی شود.
مدارا و میانهروی در برابر افراطگرایی
وی در بخش دیگری از سخنانش به تحلیل موضوع مدارا و میانهروی در برابر افراطگرایی پرداخت و افزود: امام باقر(ع) در شرایطی زندگی میکردند که جریانهای افراطی مانند غالیان با بزرگنمایی مقام ائمه(ع)، سعی در تحریف مفاهیم دینی داشتند. امام با درک خطر این جریانها، موضعی قاطع و در عین حال حکیمانه اتخاذ کردند. از یک سو در برابر غلوّ ایستادگی میکردند و میفرمودند: از غلو درباره ما بپرهیزید، هر چه میخواهید درباره ما بگویید، اما ما را بالاتر از حد خودمان قرار ندهید. از سوی دیگر با شاگردان خود به گونهای رفتار میکردند که روحیه میانهروی و اعتدال در آنان نهادینه شود. این رویکرد امام(ع)، امروز نیز میتواند الگویی برای مقابله با افراطگرایی در جوامع اسلامی باشد.
این پژوهشگر تاریخ اسلام به تحلیل چالشهای امروز جامعه و ارائه راهکارهای عملی پرداخت و گفت: جامعه امروز ما با چالشهای متعددی در حوزه فرهنگ مواجه است: اولاً شکاف دیجیتال و نابرابری در دسترسی به فناوریهای نوین ارتباطی، ثانیاً هجمه گسترده شبهات در فضای مجازی، ثالثاً کمرنگ شدن ارزشهای اخلاقی و معنوی در جامعه و رواج مصرفگرایی، و رابعاً عدم شناخت کافی نسل جوان از هویت تاریخی و فرهنگی خود.
وی تأکید کرد: برای مقابله با این چالشها، نیازمند رویکردی جامع و همهجانبه هستیم که در آن از ظرفیتهای تمامی نهادهای فرهنگی، آموزشی و رسانهای استفاده شود. به عنوان مثال، میتوان با تولید محتوای جذاب و متناسب با ذائقه نسل جوان در فضای مجازی، به ترویج ارزشهای اخلاقی و معنوی پرداخت. همچنین میتوان با برگزاری دورههای آموزشی و کارگاههای تخصصی، مهارتهای لازم برای استفاده صحیح از فضای مجازی را به افراد آموزش داد. علاوه بر این، لازم است با حمایت از تولیدکنندگان داخلی، زمینه را برای تولید و عرضه محصولات فرهنگی با کیفیت و متناسب با فرهنگ اسلامی فراهم کرد. در نهایت، باید با تقویت هویت ملی و مذهبی، نسل جوان را در برابر تهاجم فرهنگی واکسینه کرد.
حجت الاسلام رزاقی در پایان با تأکید بر اهمیت الگوگیری از سیره امام باقر(ع) در تمامی ابعاد زندگی، خاطرنشان کرد: امام باقر(ع) نه تنها یک فقیه و عالم دینی بزرگ بلکه یک الگوی کامل برای زندگی سعادتمندانه در دنیا و آخرت بودند. ایشان با رفتار و گفتار خود به ما آموختند که چگونه میتوان در عین پایبندی به اصول و ارزشهای دینی، با دیگران تعامل سازنده داشت و در جهت اصلاح جامعه گام برداشت. امید است با مطالعه و تعمق در سیره ایشان، بتوانیم گامی هرچند کوچک در جهت تحقق عدالت فرهنگی در جامعه برداریم.
نظر شما