به گزارش خبرنگار دین و اندیشه خبرگزاری شبستان، نُوّاب اَربَعه، به چهار نماینده یا نایب خاص امام مهدی(عج) در دوران غیبت صغری گفته می‌شود که رابط میان شیعیان و امام بودند: عثمان بن سعید، محمد بن عثمان، حسین بن روح و علی بن محمد سَمُری. نواب اربعه از اصحاب باسابقه و مورد اعتماد امامان بودند که یکی پس از دیگری از طرف امام زمان و با معرفی نایب پیش از خود شناخته می‌شدند. این چهار نفر به‌مدت حدود هفتاد سال، نیابت امام را عهده‌دار بودند و با داشتن وکلایی در دورترین شهرهای اسلامی، پیام‌ها و خواستههای شیعیان را به امام و پاسخ‌های امام را به آنان می‌رساندند. از دیگر وظایف نایبان خاص، این بود که تردیدها را درباره حضرت مهدی(عج) از بین ببرند و محل زندگی امام و مشخصات او را پنهان دارند. با توجه به اهمیت موضوع خبرنگار گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان با حجت الاسلام والمسلمین «علیرضا نظری خرم» نویسنده، محقق و پژوهشگر انجام داده است در ادامه می خوانید:
غیبت صغری چگونه آغاز می شود؟ نواب چهارگانه امام زمان (عج) در زمان غیبت صغری چه اقداماتی در رساندن پیام امام به شیعیان انجام دادند؟
با شهادت امام حسن عسکری (ع) غیبت صغری که ۶۹ سال است، آغاز می شود یعنی از سال۲۶۰ تا ۳۲۹ هجری قمری. در دوره غیبت صغری شیعیان امام مهدی (عج) را کم و بیش می دیدند البته بیشتر کارها از طریق نواب اربعه یعنی نواب چهارگانه انجام می شد که یکی از آنها عثمان بن سعید بود. خلیفه عباسی به شدت دنبال امام مهدی و عثمان بن سعید بود تا آنها را پیدا کند. شرایط شیعیان در دوره امامت امام مهدی (عج) به گونه ای سخت بود که امام به عثمان بن سعید دستور داده بودند که هیچ وجهی از شیعیان دریافت نکند چرا که ممکن است کسانی که براین پول می آورند چه بسا از جاسوسان خلیفه باشند و به شیعیان نیز بگو که به کاظمین سفر نکنند چرا که سربازان خلیفه در مسیر کمین کرده اند تا شیعیان را به قتل برسانند. عثمان در بغداد مستقر شد. حتی به شیعیان نیز گفته شده بود که در محافل عمومی، نامی از امام مهدی بر زبان جاری نکنند. پسر عثمان بن سعید در رساندن نامه ها به امام مهدی فعالیت داشت. امام مهدی نیز پاسخ نامه ها را به خط و مهر امام حسن عسکری (ع) پدرش می نوشت که اگر نامه ها لو رفت، دردسری برای پسر عثمان بن سعید ایجاد نشود و بگویند که این نامه ها مربوط به امام حسن عسکری بوده و از قدیم این نامه ها را داشته است.
نایب اول امام زمان (عج) برای ارتباط با شیعیان چه اقداماتی انجام می داد؟ عثمان بن سعید در نزد امام زمان (عج) از چه جایگاهی برخوردار بود؟
عثمان بن سعید اولین نایب اول امام زمان(عج) برای آنکه رفت و آمد از بغداد به سامرا را تسهیل کند در قالب روغن فروش تردد می کرد و نامه های شیعیان را در ظروف روغن جاسازی می کرد و حتی در برهه ای به عضویت سپاه خلیفه عباسی درآمد. همه این اقدامات برای آن بود که در پوشش عمل کنند چرا که سامرا مکانی نظامی بود و پایتخت بغداد منتقل شده بود. عثمان بن سعید هفت سال نایب خاص امام زمان (عج) بود یعنی از سال ۲۶۰ تا ۲۶۷. ایشان در سال ۲۶۷ هجری قمری وفات می کنند، شیخ طوسی در یکی از کتاب هایش نوشته است که هم و غم عثمان بن سعید رسیدگی به کارهای امام زمان (عج) و جلب رضایت خدا بوده است که از ویژگی های برجسته وی بوده است.
ارادت عثمان بن سعید و امام مهدی (عج) دو طرفه بوده است چرا که در نامه ای که امام زمان به پسر ایشان می نویسد، می فرماید مصیبت تو مصیبت من هم هست. با رفتن پدرت هم تو تنها شدی و هم من و این جمله بسیار زیبایی است و نکته بسیار مهمی دارد که نشان از عظمت جایگاه عثمان بن سعید در نزد امام مهدی (عج) است. بعد از وفات عثمان، امام زمان (عج) فرزندش محمد بن عثمان را به عنوان نایب دوم خود معرفی می کنند.
عثمان بن سعید را پس از وفات غسل داده و در زیرزمین مسجدی نزدیک دروازه جبله دفن می کنند. شیخ طوسی در کتابی نوشته است گاهی به زیارت قبر عثمان بن سعید می رفتم، ضریحی برای آن درست کرده بودند که آن را زیارت می کردم (حدود ۱۰۰ سال بعد). همسایه ها تصور می کردند اینجا مقبره فرزند دایه امام حسین (ع) است و این امر بیانگر آن است که محمد بن عثمان پدرش عثمان بن سعید را در حالت تقیه و به صورت پنهانی دفن کرده است که البته در حال حاضر این قبر مشخص است و محل زیارت شیعیان می باشد.
شرایط سیاسی، اجتماعی جامعه اسلامی در دوره نایب دوم امام زمان (عج) چگونه بود؟ وقایع دوران نایب دوم امام زمان (عج) از زبان چه کسانی روایت می شود؟
محمد بن عثمان پس از پدر کارهای ایشان را انجام می داد و راه وی را ادامه داد. شیعیان نیز به راحتی وی را به عنوان نایب دوم امام زمان (عج) پذیرفتند. در رساندن پیام شیعیان به امام ۱۰ نفر وی را همراهی می کردند که از جمله حسین بن روح نوبختی در این مسیر به وی کمک کرد. محمد بن عثمان اهل قلم بود و کتاب حدیث می نوشت و کتابچه های کوچکی داشته است، اهل کرامت بود، باطن افراد را می دید. حتی روایت است که یک مرد قمی که وجوهات شرعی را برای محمد بن عثمان آورده بود، محمد پس از تحویل پول ها خطاب به وی می گوید که بقیه پول کجاست که مردم قمی شگفت زده شده و می گوید که همه پول در این کیسه است که محمد بن عثمان خطاب به وی می گوید که شما همراه خود چند کیسه پنبه برای فروش در بازار آورده بودی که مقداری از سکه ها در مسیر داخل آن کیسه ها افتاده است، بنابراین بروید و آن سکه ها را پس بگیرید که مرد قمی شگفت زده شده و بلافاصله می رود و سکه ها را پس می گیرد. محمد یعنی نایب دوم امام مهدی دختری داشته است به نام ام کلثوم که وی نوه ای داشته به نام هبت الله که هبت الله خیلی مسایل را از قول مادربزرگش ام کلثوم نقل می کند.
بزرگان شیعه مانند شیخ طوسی و شیخ کلینی و نجاشی که در علم رجال دقت داشتند که راویان چه کسانی هستند وقتی به ام کلثوم می رسند، همه بزرگان شیعه به اتفاق تایید می کنند که ام کلثوم و هبت الله افراد راستگویی بودند و صداقت این دو شخصیت برای شیخ طوسی، شیخ کلینی و نجاشی ثابت شده است؛ بنابراین از این به بعد مطالبی را بیان می کنیم از دوران نایب دوم امام مهدی (عج) که ام کلثوم برای نوه خود هبت الله نقل کرده است و ایشان نیز آنها را در کتاب هایش نوشته است. هبت الله از قول مادربزرگش ام کلثوم این گونه نقل می کند: که این اواخر پدرم محمد بن عثمان پیر شده بود. پدرم از سال ۲۶۷ تا ۳۰۵ به مدت ۳۸ سال نایب امام زمان (عج) بود. در اواخر عمرشان دست نوشته های فقهی را تحویل حسین بن روح داد که قرار بود ایشان نایب سوم امام زمان (عج) شود. در جلسه ای با حضور شیعیان حسین بن روح را از طرف امام مهدی به عنوان نایب سوم منصوب می کنند. ام کلثوم بیان می کند که داخل خانه کنار قبر مادرم قبری را حفر کرده بود، داخل اتاق می رفت، کنار قبر خود نشسته و قرآن می خواند؛ حتی پدرم تاریخ مرگ خود را به ابوالحسن دلال قمی گفته بود. من شنیدم به ایشان می گفت من پنجم جمادی اولی سال ۳۰۵ از دنیا می روم. ابوالحسن کاغذی برداشته تاریخ را یادداشت کرد که پدرم در همان تاریخی که گفته بود، درگذشت؛ در کنار مادرم دفن شد. پس از پدرم جناب حسین بن روح نوبختی نایب سوم امام زمان (عج) شد. پدرم به روش امام هادی از مقدار پول ها و صاحبان نامه ها خبر می داد که این اواخر نیز حسین بن روح چنین شیوه ای داشت و می توانست مقدار پول ها و صاحبان نامه ها را بیان کند. اینها توانایی هایی بوده است یا به واسطه معنویت فراوان کسب کرده بودند یا اینکه امام زمان (عج) این قدرت را به آنها داده بود که غیب گویی کنند.
حسین بن روح دارای چه ویژگی هایی بود؟ و چه شیوه ای را برای رساندن پیام امام زمان (عج) به شیعیان در پیش گرفت؟
حسین بن روح نایب سوم امام زمان (عج) از خاندان نوبختی ها است که خاندانی عالم پرور در بغداد بودند. در زمان حسین بن روح نوبختی شخصیتی به نام ابوسهل نوبختی که دانشمند بزرگ شیعه بوده است در بغداد زندگی می کرده است و خیلی به حسین کمک می کرده است. فردی به نزد ابو سهل نوبختی می رود و به وی می گوید تو با این دانش و کراماتی که داری چرا به عنوان نایب سوم امام زمان انتخاب نشده ای و حسین بن روح به عنوان نایب سوم منصوب شده است؟ ابوسهل نوبختی به جای آنکه تحت تاثیر این حرف قرار بگیرد، پاسخ بسیار زیبایی می دهد و می گوید متصدی خودش بهتر می داند اما اگر مهدی زیر عبای من باشد و من را شکنجه دهند، من زود ایشان را لو می دهم اما اگر زیر عبای حسین باشد، حسین را با قیچی ریز ریز بکنند، دم نمی زند که مهدی زیر عبای من است و این یعنی حسین بن روح از من بالاتر است. حسین بن روح کتابی به عنوان التادیب داشته است که به قم فرستاده برای عالمان قم تا بخوانند و نظر دهند البته می توان گفت این اقدام پوششی بوده است که در پوشش پرسش نظرات امام مهدی (عج) را در قالب کتاب به علما و فقهای قم ارسال می کرده است.
حسین بن روح، انسان بسیار عاقلی بوده است و گزک به دست مخالفان نمی داده است و بسیار هوشیار بوده است. یکی از نیروهای نهاد وکالت و نیابت که زیرمجموعه حسین بن روح کار می کرده است در جلسه ای به یکی از بزرگان اهل سنت دشنام می دهد. حسین بن روح در جا ایشان را از آن مسند اخراج می کند، هرچه اصرار می کند که اشتباه کرده است، می گوید که تقیه را رعایت نکرده است و باید کنار برود. خود ایشان به شدت تقیه را رعایت می کرد.
غیبت صغری چگونه به پایان رسید؟
مدتی هم حسین بن روح زندانی می شود که متاسفانه در این دوران یکی از معتمدین ایشان به نام محمد بن علی شلمغانی منحرف می شود. وی حتی منکر امامت امام زمان و نیابت حسین بن روح می شود البته باید بگوییم که جایگاه محمد بن علی شلمغانی به قدری بالا بود که کتاب های فقهی ایشان در خانه های شیعیان آن زمان وجود داشت به طوری که زمانی که وی منحرف شد، شیعیان برایشان سوال ایجاد شده بود که به نظرات مطرح شده در کتاب ایشان عمل بکنیم یا نه. حسین بن روح از سال ۳۰۵ تا ۳۲۶ به مدت ۲۱ سال نایب خاص امام مهدی (عج) بود. وی در سال ۳۲۶ هجری قمری فوت می کند و در محله نوبختی های بغداد داخل دالانی به خاک سپرده می شود و بعد از ایشان نیز علی بن محمد سمری از سال ۳۲۶ تا ۳۲۹ به مدت سه سال نایب امام مهدی (عج) می شود که اخبار زیادی از دوران وی نداریم. ایشان مسلما از دستیاران حسین بن علی بوده است و شش روز قبل از وفات سمری نامه ای از امام مهدی (عج) به وی می رسد که دیگر نایب خاص نداریم و غیبت کبری آغاز شده است و علی بن محمد سمری در ۱۵ شعبان سال ۳۲۹ وفات می کند و در نزدیکی مسجد براثا در بغداد دفن می شود و غیبت کبری از سال ۳۲۹ هجری قمری آغاز می شود.
نظر شما