تأثیر طریق فقه مالکی بر اندیشه مسلمانان اندلس(در قرون ابتدایی اندلس)

 خبرگزاری شستان:موسس مذهب مالکی،  مالک ابن انس(یکی از فقهای اربعه اهل سنت) است که در ماه صفر199ق، وفات یافت.
مالک بن انس ، رابطه خوبى با امام جعفرصادق علیه السّلام داشت و از آن حضرت ، روایات فراوانى نقل کرد و درباره امام جعفرصادق علیه السّلام گفته است:ما راءت عَین ، و لا سمعت اُذن ، و لا خطر على قلب بشر، أفضل من جعفرالصّادق فضلا و علما و عبادةً و ورعا.[یعنى : هیچ چشمى ندید، گوشى نشنید و بر قلب بشرى خطور نکرد که از جهت فضل ، علم ، عبادت و وارستگى ، کسى به پایه جعفر صادق علیه السّلام برسد ]

اما جاى بسى شگفتى است که افرادى مانند مالک بن انس ، داراى چنین اعتقادى مى باشند ولى در عمل ، راه دیگرى برمى گزینند و بساط مستقلى براى خویش ‍ پهن مى کنند!

پس از 46 سال بعد از فتح اندلس، دولت اموى اندلس توسط «عبدالرحمان بن معاویة بن هشام بن عبدالملک بن مروان»، ملقب به «الداخل» (حک: 138ـ171ق) تأسیس گشت. وى پس از ورود با استقبال قبایل عرب روبه‏رو شد و قرطبه را به پایتختى خود برگزید و به‏زودى بر سرتاسر آن سرزمین تسلط یافت پس از او حکومت نسل به نسل از آن ایشان بود و این حکومت در نشر مذهب مالکی در آنجا بسیار موثر بود، زیرا خود ایشان تابع مذهب مالک شدند و مذهب او را رواج دادند.
مقدسی در کتاب «نفح الطیب» در چگونگی غلبه مذهب ملاک در اندلس اشاره به افرادی می کند که در زمان هشام بن عبد الرحمن پدر حکم، بحج رفتند پس از بازگشت از حجّ فضل مالک و سعۀ علم و جلالت قدر او را توصیف کردند به طوری که آوازۀ او بالا گرفت و از آن زمان علم و آراء او در اندلس رواج و انتشار یافت.
در میان افراد مذکور شخصی به نام شبطون، نخستین کسی است که کتاب «الموطّأ» مالک را بطور کامل و متقن، به اندلس وارد کرد و یحیی بن یحیی لیثی (متوفی 234ق) از او فرا گرفت. آن گاه یحیی را به رفتن نزد مالک رهنما شد پس یحیی برای استفاده از مالک مسافرت کرد و از او دانش آموخت و نقل شده است که مالک او را عاقل اندلس نامید.
مقدسی سپس یه قول ابن حزم اندلسی اشاره می کند که مذهب مالک در ابتدای امر خود به سبب ریاست و سلطان در اندلس انتشار یافت... و یحیی بن یحیی در نزد حکم بن هشام (نوه موسس حکومت امویان در اندلس)محترم بود و گفته اش مورد قبول و به هیچ کس شغل قضاء داده نمی شد مگر به دستور و اشارۀ یحیی(الخ). نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، ج‏2، ص: 187-186
مقدسی در موضع دیگر از همان کتاب سبب انتشار مذهب مالکی را چنین گزارش می دهد:
برخی گفته اند: سبب این که سلطان اندلس مردم را به پیروی از مذهب مالک وادار کرد این بود که امام مالک وضع رفتار و سیرۀ سلطان اندلس را از بعضی از مردم اندلس جویا شد ایشان در وصف و تعریف او سخنانی گفتند که مالک را از وی خوش آمد پس سخنی بدین مضمون گفت: از خدا می خواهم که حرم ما را به پادشاه شما زینت بخشد. نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، ج‏4، ص: 61-60
و این گفته از آن جهت بود که مالک از سیره و روش بنی عبّاس ناراضی می بود و ایشان هم، چنانکه مشهور است، با وی بدرفتاری می کردند. چون آن گفتۀ مالک برای سلطان اندلس نقل شد و جلالت مالک و مقام دینی او معلوم بود مردم را بر مذهب مالک وادار ساخت(الخ)
ابن خلدون غلبۀ این مذهب را در مغرب و اندلس به طوری دیگر تعلیل و توجیه کرده است بدین بیان:
اما مالک پس مذهب او گر چه در غیر اهل اندلس و مغرب نیز هست لیکن اهل مغرب و اندلس باین مذهب مخصوص گشته و غیر آن را پیروی نکرده اند مگر بسیار کم. و علّت این امر اینست که مسافرت ایشان بیشتر به حجاز می بوده و در آن هنگام مدینه دار علم بوده و از آنجا به عراق رفته و عراق هم در میان راه ایشان نبوده پس بر فرا گرفتن علم از دانشمندان مدینه که در آن هنگام، مالک و استادان پیش از او و شاگردان بعد از وی پیشوایان علم در مدینه بوده اند، رو آورده اند پس اهل مغرب و اندلس به مالک که دسترسی داشته اند و در راه ایشان می بوده مراجعه و از او تقلید و پیروی کرده اند .
اگرچه مذهب مالک، مذهبی فقهی بوده و کلامی محسوب نمی شود، اما بی اثر بر جریان های کلامی نبوده است و برای این مطلب شواهدی قابل ذکر است که به برخی از آنها به طور اجمال اشاره می کنیم:
از جمله آنکه در کتاب نفح الطیب – که از کتب مشهوریست که پیرامون اندلس نگاشته شده است مولف به هنگام ذکر شخصی به نام أبو إسحاق إبراهیم بن عبد اللّه پس از ذکر مالکی بودن او، اشاره به معتزلی بودن وی می کند و می گوید:
ما سمعت بمالکی معتزلی غیر هذا، و لعله کان مالکیا بالمغرب، فلما دخل فی خدمة الشیعة حصل منه ما حصل من نسبته لمذهب الاعتزال.نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، ج 3، ص: 203
و از دیگر شواهد آن است که مولف الصله به هنگام ذکر شخصی به نام عبدالوهاب بن منذر می گوید:
وکان قد نظر فی شیء من الکلام فاتهم بالإعتزال ونسب إلی مذهب ابن مسرة الجبلی وانحرف عن الفقهاء المالکیین فتکلموا فیه. (الصله، ص555)
که از این نقل معلوم می شود که گرایش به اعتزال مساوی با انحراف از فقه مالکی بوده است.
ابن حزم در رساله ای که در فضایل اهل اندلس نگاشته است، به نحوه رویکرد اهل اندلس به کلام اینگونه اشاره می کند که در بلاد ما چون دشمنی و نحله های مختلف وجود ندارد، علم کلام چندان رواج نداشته ولی خالی از آن هم نبوده است، و در ایشان قومی بوده اند که به مسلک اعتزال گرویده اند و تألیفاتی داشته اند و ما(یعنی خود ابن حزم) نیز در مذهبمان که آن را از مذاهب اهل حدیث برگزیدیم، تألیفی در علم کلام داریم(الخ). نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، ج 4، ص21
و اصولا فقهای مالکی در آن دوران ، علم کلام را نوعی بدعت می دانستند، و گویا نحوه رویکرد ایشان، تابع رویکرد خود شخص مالک به کلام بوده است که از بیانات قاضی عیاض در ترتیب المدارک به وضوح معلوم می شود که مالک میانه ی خوبی با علم کلام نداشته است، در کتاب مذکور به نقل از ابوطالب مکی آمده است:کان مالک أبعد الناس من مذاهب المتکلمین وأشدهم بغضاً للعراقیین.
این جمله مشهور مالک که گفت: «اَلاِسْتِوَاءُ مَعْلُومٌ وَ اَلْکِیفُ مَجْهُولٌ وَ اَلایِمَانُ بِهِ وَاجِبٌ وَ السُؤَال عَنُه بِدْعَة» هر گونه سؤال در مورد مسائل عقیدتی را ممنوع کرد و کاربرد عقل را در حوزه اصول دین مهجور ساخت. به عقیده او هر گونه استدلال عقلی پیرامون نصوص قرآنی، منجر به تشبیه می شود. لذا علمای قشری با هر گونه عقل گرایی در پیرامون نصوص به شدت بر خورد می کردند. آن ها به پیروی از نظر مالک، جمود بر اندیشه سلف را می خواستند و هر چیزی را که با سنت سلف مخالف بود بدعت می شمردند.
اگرچه مذهب غالب اندلسیان مالکی بود، اما جریان های فکری در شرق سرزمین های اسلامی، از دو طریق به قسمتهای غربی انتقال می یافت، یکی از طریق مبلغین اهل مشرق و دیگری از راه مسافرت اهل مغرب به مناطق شرقی که برای حج یا تجارت و یا کارهای دیگر صورت می گرفت.و شواهد تاریخی بر وجود مبلغین و یا داعیان که از سوی موسسین مکاتب به مناطق غرب جهان اسلام فرستاده می شدند، گواهی می دهند.
به عنوان مثال واصل بن عطاء (متوفی 131ه) که موسس معتزله است، برای نشر مذهب خود، مبلّغانی را به شهرهای اسلامی فرستاد که از آن جمله شخصی به نام عبد اللّه بن حارث را به قسمت های غربی فرستاد که استقبال خوبی هم از او شد. {بحوث فی الملل و النحل ج 3 298 }و دو نفر به نام های الحلوانی و ابا سفیان در سال 145 به مناطق غربی به قصد ترویج فرهنگ اهل بیت سفر نمودند (افتتاح الدعوه، 23) و جریان داعی شیعی هم معروف است.
به هر حال با ظهور اندیشمندانی چون ابن مسره، ابن باجه، ابن عریف، ابن طفیل و ... فضای اندلس به سمتی پیش رفت که دانشمندی عقل گرا و نام آشنا به نام ابن رشد و عارف بزرگ اندلس یعنی محیی الدین بن عربی ظهور یافتند.
 

محمدهادی توکلی طرقی

پایان پیام/