یلدا، آداب و رسوم ایرانی که منافاتی با دین اسلام ندارد

خبرگزاری شبستان/ گیلان

یک ثانیه از عمر دراز شب یلدا                                       باعث شده تا صبح به یادش بنشینیم
ده قرن ز عمر پسر فاطمه بگذشت                                 یک شب نشد از داغ فراقش بنشینیم!

یلدا چیست؟
شب یَلدا یا شب چلّه بلندترین شب سال در نیم‌کره شمالی زمین است. این شب به زمان بین غروب آفتاب از 30 آذر(آخرین روز پاییز)تا طلوع آفتاب در اول ماه دی(نخستین روز زمستان)اطلاق می‌شود.

این شب در نیم‌کره شمالی با انقلاب زمستانی مصادف است و به همین دلیل از آن زمان به بعد طول روز بیش‌تر و طول شب کوتاه‌تر می‌شود.

«یلدا» واژه‌ایست به معنای «تولد» برگرفته از زبان سریانی که از شاخه‌های متداول زبان «آرامی» یکی از زبان‌های رایج در منطقه خاورمیانه بوده است.

برخی بر این عقیده‌اند که این واژه در زمان ساسانیان که خطوط الفبایی از راست به چپ نوشته می‌شده، وارد زبان پارسی شده‌است.

واژه دی dey از day پهلوی و از dadhva اوستایی آمده است که به معنی خداوند و آفریدگار است و این واژه با day انگلیسی که خود از daeg و tag ژرمنی متقدم آمده است مرتبط نمی باشد!

ماه دی، در تقویم مذهبی ایران باستان آغاز سال نو مذهبی بوده است. چنان که میراث آن از راه میترائیسم به مسیحیت و تقویم امروزی نیز رسیده است.

شب یلدا در شهرهای مختلف
* در استان اصفهان نیز از قدیم‌الایام آیین‌های ویژه‌ای وجود داشته به باور اصفهانی‌های قدیم، زمستان به دو بخش"چله" و "چله‌کوچیکه" تقسیم می‌شد که موعد چله از اول دیماه تا 10 بهمن بود اما"چله کوچیکه" از دهم بهمن آغاز می‌شد و تا 30 بهمن ادامه داشت.

البته آیین برگزاری شب چله در اصفهان به دو نام"چله زری" (ماده) و"عمو چله"(نر) تقسیم می‌شود زیرا از گذشته تاکنون همه موجودات و اشیاء را بر اساس جنس مذکر و مونث تقسیم می‌کردند.

*اصفهانی‌ها دو شب را به عنوان شب چله برپا می‌کردند و آیین‌های مخصوص به این شب را به جا می‌آوردند.
آیین شب چله در شهر اصفهان خانوادگی برگزار می‌شده است و خانواده‌های اصفهانی با پهن کردن سفره‌یی با عنوان "سفره شب چله"، این شب را گرامی می‌داشتند.

* یکی از آیین‌های ویژه شب یلدا در استان خراسان جنوبی برگزاری مراسم "کف زدن" است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به "بیخ" مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام "تغار" می‌ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام "دسته گز" مایع مزبور را آنقدر هم می‌زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف کند.
کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می‌شود. در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می‌افزایند.

* مردم استان کرمانشاه براساس آیینی کهن در این شب بیدار می‌مانند تا با شعر خواندن، قصه گفتن، فال حافظ گرفتن و آجیل خوردن با مادر جهان در زادن خورشید همراهی و همدردی کنند.
میوه‌هایی نیز در این شب خورده می‌شود که به گونه‌ای نمادی از خورشید است مانند هندوانه سرخ، انار سرخ، سیب سرخ و یا لیموی زرد، قصه‌هایی از عشق جاودانه شیرین و فرهاد، رستم و سهراب، حکایت حسین کرد شبستری و خواندن اشعار زیبا و دلنشین شامی کرمانشاهی در گذشته نقل مجالس شب یلدا در کرمانشاه، بود.

* اکثر مردم آذربایجان در شب یلدا "چیلله قارپیزی" (هندوانه چله) می‌خورند و معتقدند باخوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی‌کنند.
در بیشتر شهرها و روستاهای آذربایجان شرقی رسم بر این است که کسانی که نامزد هستند در دوران نامزدی در این شب برای نامزدهای خود "خوانچه" طبق می‌فرستند و اقوام در هر چه بهتر بودن این خوانچه‌ها کمک می‌کنند. محتویات خوانچه‌ها عبارتند از شیرینی، پرتقال، سیب، انار، هندوانه، آیینه و پارچه که با پولک و تور تزیین می‌شود.
هنگام غروب، زنان فامیل هدایایی به رسم یاری به منزل داماد آورده و به جشن و پایکوبی می‌پردازند.

* آیین شب یلدا در استان مرکزی از دیرباز در سه شب متوالی با عناوین شب "چله‌بزرگه"، "چله وسطی" و "چله‌کوچیکه" برگزار می‌شده و خویشان و دوستان سفره‌ای از مهر را می‌گشودند و از هر دری سخنی می‌گفتند.
یکی ‌از آیین‌های ویژه یلدا، در استان مرکزی دیدار بزرگان و سالخوردگان فامیل بوده ‌است.

* تهرانیان قدیم در همه اعیاد خود سنت حسنه جمع شدن افراد خانواده در منزل بزرگتر خانواده را منظور می‌داشتند و همه فرزندان خانواده در منزل مادر و پدر جمع می‌شدند.
از سنن یلدای تهران، صرف میوه‌های تابستانی از جمله هندوانه است.

یلدا در ایران
ایرانیان قدیم شادی و نشاط را از موهبت های خدایی و غم و اندوه و تیره دلی را از پدیده های اهریمنی می پنداشتند.

مراسم نوروز، جشن مهرگان، جشن سده، چهارشنبه سوری و شب یلدا و سنت های دیگر در واقع بیانگر این حقیقت است که ایرانیان پس از رهایی از بیدادگری و ستم به شکرانه باز یافتن آزادی، جشن برپا می ساختند و پیروزی نیکی بر بدی و روشنایی بر تاریکی و داد بر ستم را گرامی می داشتند.

شب یلدا نیز یکی از این موارد است. شب یلدا طولانی ترین شب ها است. یعنی تسلط تاریکی بر زمین از تسلط نور خورشید و روشنایی می کاهد و چون فردای این شب روشنایی بر ظلمت غالب و روز طولانی می شود، ایرانیان تولد دوباره خورشید را که مظهر روشنایی است جشن می گیرند.

در ایران کهن هر یک از سی روز ماه، نامی ویژه دارد، که نام فرشتگان است. نام دوازده ماه سال نیز در میان آنهاست. در هر ماه روزی را که نام روز با نام ماه یکی باشد، جشن می گرفتند.

دی ماه، در ایران کهن، چهار جشن، وجود داشت. نخستین روز دی ماه و روزهای هشتم، پانزدهم و بیست و سوم، سه روزی که نام ماه و نام روز یکی بود. و در این سی روز ماه، سه روز آن «دی» نام دارد و هر سه روز را در گذشته جشن می گرفتند.

امروز از این چهار جشن تنها شب نخستین روز دی ماه، یا شب یلدا را جشن می گیرند، یعنی آخرین شب پاییز، نخستین شب زمستان، پایان قوس، آغاز جدی و درازترین شب سال.
یلدا از نظر معنی معادل با کلمه نوئل از ریشه ناتالیس رومی به معنی تولد است و نوئل از ریشه یلدا است.

سفره شب یلدا، «میَزد» Myazd نام داشت و شامل میوه‌های تر و خشک، نیز آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان، «لُرک» Lork که از لوازم این جشن و ولیمه بود، به افتخار و ویژگی «اورمزد» و «مهر» یا خورشید برگزار می شد.

یلدا در گذر تاریخ
شرق شناسان و مورخان متفق القولند که ایرانیان نزدیک به چندین هزار سال است که شب یلدا آخرین شب پاییز و آذر ماه را که درازترین و تاریک ترین شب در طول سال است تا سپیده دم بیدار می مانند و در کنار یکدیگر خود را سرگرم می کنند تا اندوه غیبت خورشید و تاریکی و سردی روحیه آنان را تضعیف نکند و با به روشنی گراییدن آسمان (حصول اطمینان از بازگشت خورشید در پی یک شب طولانی و سیاه که تولد تازه آن عنوان شده است) به رختخواب روند و لختی بیاسایند.

مراسم شب یلدا (شب چله) از طریق ایران به قلمرو رومیان راه یافت و جشن «ساتورن» خوانده می شد. جشن ساتورن پس از مسیحی شدن رومی ها هم اعتبار خود را از دست نداد و ادامه یافت.

پیشتر، ایرانیان(مردم سراسر ایران زمین) روز پس از شب یلدا (یکم دی ماه) را خور روز و دی گان؛ می خواندند و به استراحت می پرداختند و تعطیل عمومی بود. در این روز عمدتاً به این لحاظ از کار دست می کشیدند که نمی خواستند احیاناً مرتکب بدی کردن شوند که میترائیسم ارتکاب هر کار بد کوچک را در روز تولد خورشید گناهی بسیار بزرگ می شمرد. خور روز (دی گان)- یکم دی ماه- در ایران باستان در عین حال روز برابری انسان ها بود. در این روز همگان از جمله شاه لباس ساده می پوشیدند تا یکسان به نظر آیند و کسی حق دستور دادن به دیگری را نداشت و کارها داوطلبانه انجام می گرفت، نه تحت امر.
 

در این روز جنگ کردن و خونریزی، حتی کشتن گوسفند و مرغ هم ممنوع بود. این موضوع را نیروهای متخاصم ایرانیان می دانستند و در جبهه ها رعایت می کردند و خونریزی موقتاً قطع می شد و بسیار دیده شده که همین قطع موقت جنگ، به صلح طولانی و صفا انجامیده بود.

هرمان هیرت، زبان شناس بزرگ آلمان که گرامر تطبیقی زبان های آریایی را نوشته است و پارسی از جمله این زبان ها است، نظر داده که دی- به معنای روز- به این دلیل بر این ماه ایرانی گذارده شده که ماه تولد دوباره خورشید است.

فردوسی به استناد منابع خود، یلدا و خور روز، را به هوشنگ از شاهان پیشدادی ایران(کیانیان که از سیستان پارس برخاسته بودند) نسبت داده و در این زمینه از جمله گفته است:
                                               که ما را ز دین بهی ننگ نیست
                                                              به گیتی، به از دین هوشنگ نیست
                                              همه راه داد است و آیین مهر
                                                             نظر کردن اندر شمار سپهر

تقارن شب یلدا با ایام محرم
ما ایرانی هستیم. از اقوامی با پیشینه تاریخی فراوان و این قدمت، خود از افتخارات ماست. کشور ما آثار تاریخی زیادی دارد. گذشته‌ ما مملو از دانشمندان، ادبا و مشاهیری است، که باعث افتخار هر ایرانی هستند.

همچنین مردم ایران در میان همه مللی که اسلام را پذیرفتند از یک امتیاز خاص برخوردارند و آن اینکه هیچ ملتی مانند ایرانیان به این‏ سهولت نظام فکری پیشین خود را رها نکرد و آنچنان با جدیت و عشق و علاقه‏ پنجره دل خود را به روی افکار و عقائد دین جدید باز نکرد و به قول “دوزی” مستشرق معروف: مهمترین قومی که تغییر مذهب داد ایرانیان بودند، زیرا آنها اسلام را نیرومند و استوار نمودند نه اعراب.

امروز بعد از گذشت سالیان سال، ایرانیان به خوبی توانستند بین دینی که پذیرفتند و آداب و رسوم ایرانی خود، هماهنگی ایجاد کنند و سنت هایی که منافاتی با دین اسلام ندارد را حفظ کنند. برای مثال آئین عید نوروز که بعد از گذشت سالیان دراز، به قوت خود باقی است. سنت تمیز کردن خانه‌ها یا به اصطلاح خانه تکانی به مناسبت آمدن فصل بهار و نو شدن طبیعت.

دین اسلام به خاطر آموزه‌های بسیاری که در اهمیت دادن به نظافت دارد نه تنها با این سنت مبارزه نکرد بلکه باعث قدرت گرفتن آن هم شد. یا دید و بازدید عید نوروز یکی دیگر از مسائلی است که در دین ما نسبت به آن، تحت عنوان صله رحم بسیار تاکید شده است.

یکی از مسائلی که جزء سنن ما ایرانیان است و منافاتی با دینمان ندارد، آئین شب یلداست.

خانواده‌ها در این شب دور هم جمع می شوند و در کنار هم شب نشینی می کنند. بزرگتر‌ها برای جمع شعر و داستان می‌خوانند و فال حافظ می‌گیرند. از آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه جنبه نمادین دارند و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند.

به خاطر اهمیتی که دین اسلام برای خانواده ها قائل است، تمام آئین ایرانی که در آن اعضای خانواده دور هم جمع می‌شوند به قوت خود باقی مانده است. این که ما به بهانه طولانی‌ترین شب سال به دیدن پدر، مادرها برویم، صله رحم کنیم، ساعتی را شاد باشیم، گفتگو کنیم، از حال هم با خبر شویم، بسیار خوب و شایسته است.

بعضی مواقع تقارن مناسبت‌های ملی و مذهبی به گونه‌ای است که با هم یکسان نیستند
گاهی مناسبت‌های دینی و ایرانی با هم تلاقی می‌کنند، که اگر این تلاقی همسو باشد بر شکوه جشن و شادیمان می‌افزاید. اما بعضی مواقع تقارن مناسبت‌های ملی و مذهبی ما به گونه‌ای است که با هم یکسان نیستند. مانند امسال که شب یلدا با ایام محرم با هم مقارن شده‌اند. ماه محرم در بین ما شیعیان از حرمت و جایگاه خاصی بر خوردار است.

از رفتار والدینمان آموخته‌ایم که در این ماه بعضی رفتارها را انجام ندهیم. خیلی از حرمت‌هایی که امروزه آن را رعایت می‌کنیم جزء قوانین نانوشته ایرانیان شیعه است. مانند: متوقف شدن جشن ازدواج و تولد و غیره در این ایام. هر چند از لحاظ دینی و شرعی منعی بر آن نیست.

حتی برخی از انسان‌ها که در مواقع عادی، معصیتی را انجام می‌دهند، در این روزها به حرمت عزای خاندان پیامبر، آن را ترک می‌کنند. روزهایی که وقایع آن آنقدر تلخ و ناگوار است که در روایات نقل شده است: آسمان بر شهادت امام حسین(ع) گریسته است و تا چهل روز طلوع و غروبش در سرخی بوده است.

امسال در شب یلدا با خانواده دور هم جمع شویم و بهتر است بزرگترها راجع به وقایع قیام امام حسین(ع) صحبت کنند و مناسب است که علت تغییر نحوه شب یلدای امسال را برای فرزندانمان بازگو کنیم و فراموش نکنیم که اگر دوست داریم فرزندانی دوستدار خاندان نبوت داشته باشیم، باید از همان کودکی شروع کنیم.

پیامبر اکرم (ص) می فرمایند:
أدَّبوا أولادَکم علی ثلاث خصالٍ، حبّّ نبیِّکم و حبِّ اهلِ ‌بیته و قرائةِ القرآن.فرزندانتان را بر سه خصلت تربیت کنید: دوستی پیامبرتان و دوستی اهلبیتش و تلاوت قرآن .

این روزها بهترین فرصت است تا حال و هوای خانه‌هامان به گونه‌ای باشد که عشق به امام حسین و حفظ حرمت‌های این ماه با جان فرزندانمان عجین شود.

اسلام یک نظام فکری و اعتقادی جدید به ایران داد
دینی که به خاطر آموزه های جامع و مانع خود، بر فرهنگ ایرانیان تاثیر بسیار گذاشت و به علت دور بودن از تعصب، با مصادیق فرهنگی صحیح آن نجنگید، بلکه سنن صحیح آن را با خود همسو کرد.

در کتاب «خدمات متقابل ایران و اسلام» استاد مطهری آمده است که: «اسلام بدون شک یک نظام فکری و اعتقادی جدید به ایران داد و مردم ایران بشکل بی سابقه‏ای نظامات فکری و اعتقادی اسلام‏ را پذیرفتند و افکار و معتقدات پیشین خود را دور ریختند و این پذیرش‏ دفعی و فوری نبود، تدریجی بود و مخصوصا بیشتر در دوره استقلال و قدرت ایرانیان در مقابل اعراب صورت گرفت.

این بحث از این جهت دلکش است که اسلام از یک امتیاز خاص‏ برخوردار است که هیچ آیینی مانند آن این اندازه نتوانسته است روح مردم‏ مغلوب را تحت تاثیر و نفوذ معنوی خود قرار دهد»

حالا محرم است ما هم خادم حسین(ع)...

وقتی به خاطرات دوران کودکی مان بر گردیم، روزهایی را به یاد می آوریم که بدون آنکه از تاریخ و تقویم با خبر باشیم، با توجه به حال و هوای خانه، از آمدن ماه محرم با خبر می شدیم.

پدر و مادرهایمان که لباس سیاه به تن می کردند، مراسم عزاداری می رفتند و ما هم همراهشان بودیم. بوی غذای نذری و نشانه های دیگری که در آن سن و سال برایمان به معنی عزاداری و محرم بود. تمام وقایع عاشورا را در همان مجالس و یا در حرف ها و قصه های پدر بزرگ و مادر بزرگمان می شنیدیم و هر سال که می گذشت، شناختمان و عشقمان نسبت به این خاندان اضافه می شد. از رفتار والدینمان می آموختیم که این ماه بعضی رفتار ها را انجام ندهیم. خیلی از حرمت هایی که امروزه آن را رعایت می کنیم جزء قوانین نانوشته ایرانیان شیعه است. مانند: متوقف شدن جشن ازدواج و تولد و غیره در این ایام هر چند از لحاظ دینی منعی بر آن نیست،

بیاییم امشب با رعایت برنامه های شب یلدا و حرمت گذاشتن به ایام سوکواری سیدالشهدا و یارانش رفتار و منش اصیل ایرانی و اسلامی را به جهان نشان دهیم.

                                                           در نای خشک مرثیه خوان نا نمانده است
                                                                                طفلی برای زینب کبری(س) نمانده است
                                                          باید به جای حافظ و سعدی لهوف خواند
                                                                               دیگر برای ما شب یلدا نمانده است

پی نوشت ها :
1- خدمات متقابل ایران و اسلام - استاد مطهری
2- تاریخ تمدن اسلام و عرب، چاپ چهارم ، صفحه

3- تاریخ ادبیات مستر براون، جلد اول

4- کامل لزیارات
5- کنزالعمال، ج16،

6- سایت تبیان با اندکی تغییر و تلخیص

پایان پیام/