خبرگزاری شبستان: مساجد مهم ترین و غیرقابل رقابت ترین عنصر مذهبی شهرهای اسلامی بوده است و همواره در مقابل با دیگر کاربری های تجاری، حکومتی، اداری، اجتماعی و کاربری های ارتباطی، خیابان ها، کوچه ها و میدان ها، یک سر و گردن از دیگر عوامل قوی تر و وجیه تر بوده است.
در دوران حاضر، بعد از انقلاب اسلامی، دولتمردان برای روند اداره بهتر جامعه، همراه با دیدگاه کلان و دراز مدت برای کشور به تهیه سندی با عنوان چشم انداز 20 ساله کشور از 1384 تا سال 1404 کرده اند که بر اساس آن کشور ایران و جامعه ایرانی در پایان این دوران در موقعیت های مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی ... به رتبه نخست و ممتاز در سطح منطقه و موقعیت ویژه در سطح بین الملل دست می یابد.
در این میان ابزارها، روش ها، طرق و راه های دستیابی به اهداف چشم انداز، از مهم ترین توجهات و اساسی ترین ضروریات به شمار می رود. یکی از راه های حصول و دستیابی به اهداف آن، در بخشی از برنامه ها و بندهای چشم انداز، ایجاد و طرح های توسعه، من جمله طرح های توسعه شهری در مقیاس خرد و کوچک به نام « طرح های استراتژی توسعه شهری(CDS) » که برای رسیدن به یک جامعه آرمانی و کیفیت محیط زندگی شهری بالا و زمینه ساز توسعه دیگر نهادها و بخش ها را پیشنهاد می دهد. ایجاد کیفیت محیط شهری مطلوب و راه های دستیابی به آن با توجه به نقش مساجد در راستای طرح های CDS در جامعه ایرانی و شهری به تفصیل و توضیح می پردازد.
مسجد به عنوان یکی از کاربری های شهری در جهان، از مهم ترین کاربری های شهری در شهرهای اسلامی- ایرانی است و در طول تاریخ همواره مورد توجه حاکمان و مردم بوده و از اهمیت و جایگاه ویژه ای در شرع و در نظر مردم برخوردار بوده است.
مساجد ایران شناسنامه شهرهای ایرانی
در ایران به دلیل رشد جمعیت و گسترش شهرها که به تبعیت از مهاجرت گسترده در طول زمان به خصوص از دهه 1345 به بعد، شهرهای کشور به یک حالت انفجاری و لجام گسیخته تبدیل شدند. بعد از مشکلات موجود و پیشگیری از آن، مسئولین و متولیان شهری برای مقابله با مشکلات و معضلات و برای اداره بهتر شهر و کنترل آن، از طرح های توسعه شهری به عنوان چاره گشای معضلات و بیماری های زندگی شهری نام بردند و تاکنون نیز از این روند در کشور استفاده می کنند.
مسجد در شهر و شهرسازی ایران، همواره از توجهات ویژه ای برخوردار بوده است و بسیاری، شهرهای ایرانی را به دلیل وجود مساجد معروفشان می شناسند.
مسجد مهم ترین مکان عینی برای تجمع مردم و شهروندان در رفع معضلات جامعه
در این برنامه ریزی به صورت خلاصه، نظریات و عقاید مردم اجتماعات محلی پایه ریز و اساس طرح های شهری است و برنامه ریزی با مردم و برای مردم تجلی می یابد. در جوامع شهری ایرانی به دلیل محدودیت مکانی ناشی از « مکان های تجمع مردم » می توان تنها مکان و مهم ترین مکان عینی تجمع مردم و شهروندان را «مساجد» نام برد.
در طرح های توسعه در جهان، اساس و پایه طرح ها در همه زمینه های نظریات مردم است و بایستی با توجه به اهمیت اسلام به امر مشورت و تعاون، مساجد زمینه ساز و تحول ساز نظام برنامه ریزی در کشور باشند.
برنامه و برنامه ریزی فرآیندی است که از گذشته تاریخی پرشکوه و طولانی برخوردار است. در گذشته بسیار دور، انسان ها اولین حرکت خود را با برنامه ریزی نیمه آگاهانه آغاز کردند و تاکنون که جهان در تلاطم مشکلات جوامع بشری دست به گریبان است. نقش برنامه و برنامه ریزی اهمیت دوچندان یافته است، در صورتی که عمل و اعمال بدون برنامه بی هیچ تردیدی محکم به شکست هستند.
بعد از انقلاب اسلامی در ایران با توجه به آسیب های برجای مانده از گذشته، برای تسریع در زمینه خدمات رسانی به مردم برنامه ها و طرح های فراوانی صورت پذیرفت. در سال 1384 در ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری سند و چشم انداز جمهوری اسلامی ایران با هدف کسب رتبه ممتاز در سطح منطقه و جهان در همه ابعاد مملکتی صادر و افق آن سال 1404 به مدت 20 سال تعیین شد.
در بندهای مختلف آن که با نظریات کارشناسی و تخصصی در مسائل مختلف و با دقت و همت خاصی تهیه شده است بر موارد اهم ذیل به طور خلاصه تأکید گشته است:
1.تأکید مسئولین بر تقویت نظام مردم سالاری دینی.
2.تقویت روحیه مشارکت جویی مردم و تشکل های خودجوش آن ها در مقاطع مختلف تحولات سیاسی-اجتماعی.
3.توسعه همه جانبه کشور با انسان محوری و با تاکید بر جنبش فن آوری تکنولوژی.
4.تعامل با جهانیان و ارائه الگوی کامل از کشور توسعه یافته اسلامی به جهانیان.
در طول زمان شکل گیری شهرها، وجود و عملکرد عناصر و کاربری های عمده و اصلی بر بافت شهری تاثیرگذار بوده و در بسیاری از موارد به خصوص در بافت کهن شهری، سیستم ها و کالبد شهر (جهت حرکت سیستم ها، عملکرد و نقش فضاهای جانبی، بزرگی و کوچکی فضاها و سایر ویژگی ها) را تحت تاثیر قرارداده است. در بافت سنتی شهرهای ما، مساجد و مراکز مذهبی دیگر مانند تکیه به عنوان یک کاربری مهم با عملکرد متنوع و متفاوت نقش اساسی در شکل دهی به فضاها و سلسله مراتب شهر داشته اند.
روند شکل گیری و تاثیر مسجد بر بافت و ساخت شهری و متقابلاً تاثیر معماری و شهرسازی بر ساخت مسجد در بافت تمامی شهرها قابل توجه بوده است و حتی در زندگی مادی و معنوی ساکنین محلات تاثیر مستقیم داشته اند.
در سلسله مراتب تقسیمات کالبدی شهر، مسجد جامع به عنوان یک مرکز مذهبی مهم و اساسی نقش محوری را برعهده داشته و مجموعه شهر را تحت پوشش قرار می دهد. « مسجد جامع » ضمن هویت بخشیدن به شهر، تعریف شهر را کامل می سازد.
پس از مسجد جامع در سطح شهر، مسجد دیگری نیز وجود دارد که عملکردی در سطح محلات و یا در محدوده وسیع تری از آن قرار دارند. بالاخره مساجدی دیگر که مکان های ساده و کوچک تر را در خود جای می دادند و در سطح همسایگی و یا زیرمحله شهری می توان از آنها یاد کرد.
ساختار شبکه های دسترسی در بافت های قدیم شهری، خود به خود و بدون طرح از پیش تعیین شده و به شکل تار عنکبوت توسعه یافته است. بازار شهر به عنوان محور اصلی و مراکز محلات به عنوان نقاط کلیدی، راه های ارتباطی را تحت الشعاع خود قرار داده و تعریف و نظم خاصی به آن ها بخشیده اند به نحوی که تمام دسترسی های شهر به بازار و نیز راه های دسترسی محله به میدانچه منتهی می شدند.
در این ارتباط مساجد مهم شهر از جمله مسجد جامع و مساجد محله ای دیگر عمدتاً در کنار محورهای اصلی، مراکز، محلات و یا مفصل های شهری قرار گرفته اند.
- ارتباط مسجد با سایر عملکردهای شهری
امروزه اوضاع کاملا دگرگون شده است. مساجد معمولا به صورت منفک از سایر عملکردهای شهری در کنار معبری قرار گرفته است و نسبت به سایر فعالیت ها مرکزیت و تسلطی را القا نمی کنند.
پس از ظهور انقلاب اسلامی، مساجد تا حدودی نه چندان مطلوب، نقش اصلی خویش را در رابطه با سایر فعالیت های اجتماعی بازیافتند. گرچه طی مدت کوتاهی قسمتی از فضای مساجد به محل صدور حواله انواع کالاها تبدیل شده بود، اما انجام بسیاری فعالیت های اجتماعی در آنها (از قبیل بسیج مستضعفین، کتابخانه، کلاس های درس، صندوق قرض الحسنه، و …) سبب شد تا مساجد به سمت ایفای نقش خویش، آن گونه که در خور آن هاست، گام بردارند.
چون غالب مساجد به ویژه مساجد احداث شده طی دهه های گذشته، برای انجام فعالیت های اجتماعی طراحی نشده اند، به ندرت می توان به صورت جامع پاسخ گوی نیازهای اجتماعی باشند و غالباً با کمبود فضا مواجه بوده و ارتباط فضاها و فعالیت های مختلف از یک نظم و هماهنگی منطقی برخوردار نیستند که در طراحی جدید بایستی توجه جدی به آن مبذول شود.
نکته دیگر این که مجموعه مسجد و اطراف آن بایستی به صورتی طراحی شوند که نقش اصلی و محوری به مسجد واگذار شود و سایر فعالیت ها با رعایت سلسله مراتب و هماهنگی و هم جواری ها حول آن استقرار یابند.
منابع:
1.استادی و علی اقدم، مقاله؛ نقد طرح های تفضیلی در ایران
2. اسماعیل زاده؛ حسن، مقاله حقوق شهروندی و مشارکت در اداره امور شهر
3. باقری؛اشرف السادات، شهر و عدالت اجتماعی، تهران
4. پهلوانی،عباس؛مجموعه مقالات شهرسازی،توسعۀ محله ای در ایران
5. سند چشم انداز 20 ساله جمهوری اسلامی ایران و سیاستهای کلی برنامه چهارم توسعه
6. صالح، حمید، مقاله شهر و مسجد، دومین همایش معماری مساجد در ایران، تهران
7. عارفی، محمد، مقاله؛ نقش مسجد در امنیت اجتماع محله ای،تهران
8. کرمی، محمد، مقاله؛ توسعه محله ای در ایران و ضرورت توجه به آن
9. مجموعه مقالات اولین و دومین دوره همایش معماری مساجد در ایران.
10. مجموعه مقالات همایش توسعه محله ای در ایران، تهران
11. مهدی زاده، جواد، ضرورت بازنگری در طرح های توسعه شهری
12. میرفندرسکی، محمد امین؛ مقاله مسجد به مثابه اندامی از شهر
ادامه دارد......
نظر شما