حمامی با تصاویر پادشاهان کیانی و پیشدادی شاهنامه فردوسی؛ حمام گلزار مرمت می شود

خبرگزاری شبستان- رشت، مهری شیرمحمدی؛ بر اساس سفرنامه میرزا ابراهیم، رشت در حوالی سال‌های 1276 هجری قمری، 17حمام عمومی داشت. بنابر آنچه یاسنت لویی رابینو، کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، 35 حمام عمومی در رشت فعال بود. موقعیت تجاری رشت و تردد بازرگانان گویا این الزام را ایجاد کرده بود.

بنا به اظهارات یکی از کارشناسان میراث فرهنگی گیلان، اکثر حمام های گیلان در دوره قاجار و بویژه در دوره ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده است.
 

«مهدی میرصالحی» در این باره توضیح می دهد: روسیه تزاری می خواست سرحدات خود را کنترل کند. بنابراین با گسترش نفوذ روسیه در ایران و احداث راه آهن، مسافران بیشتری از ایران و گیلان از راه انزلی به اروپا می رفتند.

کارشناس مسئول ثبت بناهای میراثی اداره کل میراث فرهنگی گیلان توضیح می دهد: تا پیش از احداث راه ریلی انزلی، تردد به اروپا عمدتا از طریق خاک عثمانی صورت می گرفت ولی با تیره شدن روابط ایران و عثمانی، از یک سو و با رونق گرفتن راه آبی انزلی، رشت هم رونق تجاری گرفت.

میرصالحی می افزاید: تردد مسافران و تجار الزام به ایجاد حمام های عمومی را زیاد می کرد. به‌همین دلیل حمام های زیادی در گیلان در دوران قاجار ساخته شدند.

وی با اشاره به موقعیت ممتاز حمام گلزار در محله پیرسرای رشت ابراز می دارد: عمده حمام هایی که نام گلشن و گلزار دارند، به عنوان حمام مرکزی، مهم و معتبر بودند و غالب این حمام ها، کاشی کاری های منحصر بفردی هم داشتند. از جمله سردرب کاشی‌کاری حمام گلزار که میراث فرهنگی توانست در سال 1383 و به شماره 11150 در فهرست آثار ملی به ثبت برساند.

بنابراین عجیب نیست که از آن همه شکوه حمام گلزار در غربی ترین نقطه رشت تنها سر در آن سالم مانده باشد!

در ابتدای محله و پیش از مسجد پیرسرا، جایی که تجمع قهوه‌خانه ها تراکم جمعیت را نشان می دهد، حمام میراثی گلزار بی سقف و حفاظ رنجورتر از همیشه افتاده است. متاسفانه طی چند مرحله در سال‌های اخیر، سقف این حمام از سوی شهرداری رشت به بهانه رفع خطر از عابران تخریب شده است. تنها بخش سالم مانده همان سردرب میراثی است که اگر ثبت ملی نشده بود، شاید تاکنون کاشیکاری های آن نیز یا در حراجی های اشیای عتیقه بفروش می رسید و یا با مجوز نوسازی به تاریخ می پیوست.

حالا خبر رسیده، این حمام قرار است با همکاری مالک و تامین بخشی از اعتبار از سوی  سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مرمت شود.

این روزها اگر سری به حمام بزنید، پیکر نحیف و بنای بدون سقف حمام در جوار عطاری آقای گیاهی، محله قدیمی پیراسرا را نا متناسب کرده است. تا همین سال گذشته هنوز سقف سفال پوش حمام اجازه نفوذ نزولات جوی به داخل بنا را نمی داد. امروز اگرچه کاشیکاری های زیبا و طاق هلالی یادگاری از دوره قاجار است، ولی ریخته شدن بخش هایی از کاشی ها، رشد گیاهان از کنار و گوشه کاشی ها و نوشتن یادگاری و کندن بخش هایی از رنگ و لعاب کاشی، افسوس ها را بر بی توجهی بیشتر می کند.

بالای طاق و طرفین در ورودی این حمام -که در اواخر دوره قاجار ساخته شده اس-، کاشی هایی مزین به تصاویر پادشاهان پیشدادی و کیانی به یادگار مانده که نظیر آن البته در ابعاد بزرگتر در حسینیه  معاون الملک شهر کرمانشاه دیده می شود.

سردرب زیر طاق ورودی حمام، تصویر احمد شاه قاجار دیده می شود؛ نوجوانی که در 12 سالگی حکومت ایران را بدست گرفت. بالای تصویر احمد شاه، آیه وان یکاد با کاشی های آبی نقش بسته  و در گوشه کاشی کاری نام  کاشی کار با این جمله دیده می شود: « عمل مشهدی محمد ولی حاج یوسف کاشی ساز».

آنگونه که از کاشی کاری سردرب حمام برمی آید، حمام به سال 1334  هجری قمری ساخته شده و بانیان ساخت این حمام، چهار نفر به نام های «احمد، باقر، حسن و عبدالله» می باشند و معمار بنا «تقی» نامی و کاشی‌کار نیز «محمد پوریوسف» بوده است.

آنگونه که در معماری های تاریخ این کشور مرسوم بوده، سال ساخت این بنا نیز با ذکر ابیاتی در یک کتیبه بدین صورت ذکر شده است:
هزار و سیصد و سی و چهار از هجرت/ گذشته بود که شد اختتام این حمام به اشتراک سه بحر سخا سه صاحب فضل/ سه کنز وجود سه کان هنر سه نیکو نام

یکی زدود ه ی احمد و یکی زدوده  حیدر/ که باقراست ورا نام باقری فرجام دوفخرحاجی یکی بد حسن یک عبدالله/که هردو زبده ی عصرند وشهره ی ایام اگرسوال نمایی زنام معمارش/ شدی به دست تقی ختم این خجسته مقام ز وضع کاشی حمام اگر زمن خواهی/تمام کرد محمدپوریوسف نام

در طرفین سکوی درب ورودی حمام تصویر دو سرباز با لباس های دوره قاجار و تفنگ بدست دیده می شود و در ستون های اصلی درب ورودی، در یک سو، تصاویر کیومرث، اولین پادشاه پیشدادی اساطیری، سپس  به ترتیب سلسله پیشدادیان و کیانیان  با ذکر نام و تصویر هر پادشاه کاشی کاری شده است؛ سیامک پسر کیومرث، هوشنگ، طهمورث دیوبند، جمشید وسعت دهنده زمین و قدرتمندترین پادشاه اساطیری، ضحاک ماردوش، فریدون دربند کشنده ی ضحاک. ایرج پسر فریدون ( که تصویر چهره و نوشته ایرج مخدوش شده است) و کاشی نهم نیز کاملا از بین رفته و احتمالا تصویر سلم، دیگر پسر فریدون می باشد که بخش غربی ایران یعنی رم یا آسیای صغیر امروزی به وی رسید.

در ردیف دوم تصویر، تور پسر دیگر فریدون دیده می شود. فریدون آنگونه که در شاهنامه فردوسی آمده، حکومت بخش ترکستان را به پسرش تور داد. سپس منوچهر، فرزند ایرج و نوذر دیده می شود. کاشی شماره 13 مربوط به افراسیاب است، عجیب است که در میان تصاویر شاهان ایران تصویر دشمن ایران را هم قرار داده اند؛ افراسیاب کسی بود که آب را بر ایرانشهر بست و  رستم به نبرد با وی رفت و سرانجام بدست کیخسرو کشته شد. پس از وی تصویر زاب، گرشاسپ و کیقباد دیده می شود. تصویر آخرین کاشی نیز کاملا مخدوش بوده و نمی توان فهمید تصویر کدام پادشاه بوده است.

شماره پلاک این حمام به پلاک شهرداری رشت 6 است، بخشی از این حمام در حال حاضر در اختیار یک عطاری است و بخشی نیز قهوه خانه و قلیانسراست که بقول اهالی، قبلا محل نعل بندی اسبها بوده است.

رجبعلی فتاحی، پیرمردی است که در قهوه‌خانه روبروی حمام نشسته و عمر75 ساله خود را در محله پیرسرا به پیری رسانده است. وی به یاد دارد که حمام دو درب زنانه و مردانه داشت و تا 20سال پیش هم مورد استفاده قرار می گرفت. بنقل از فتاحی، مالک اصلی «کومایی» نامی از اهالی رشت بود که سرقفلی حمام را به فردی اصفهانی می‌دهد و پس از وی بخشی از حمام به صاحب عطاری فروخته می شود.

فتاحی همچنین می گوید: سال‌های قبل، از ابتدای ورودی عطاری دربی آهنی وجود داشت و از آن به بعد قبرستان محله پیرسرا شروع می شد و تا محوطه مسجد پیرسرا ادامه داشت.

با این حال، مهدی میرصالحی در مورد مالکیت حمام اینگونه نظر کارشناسی می دهد: ساخت حمام ها در گیلان عمدتا بدست معماران اصفهانی بود، زیرا رشتی ها احداث اینگونه حمام ها را بلد نبودند. به همین دلیل مالک حمام ها اصفهانی هایی بودند و سرقفلی آن را به رشتی ها واگذار می کردند. از جمله این حمام هایی که بدست اصفهانی ها واگذار و سرقفلی آن به رشتی ها داده شده حمام گلزار پیرسراست.

معاون میراث فرهنگی و گردشگری گیلان از تخصیص اعتبار و آغاز پروژه مرمت حمام گلزار رشت خبر می دهد.

«ولی جهانی» با اشاره به تخریب های حمام در دهه های مختلف می گوید: اکثر حمام ها یک بار در دهه 40 با امر وزارت بهداشت به لحاظ معماری دچار آسیب شده است. زیرا امر شده بود خزینه ها را جمع آوری و به جای آن دوش بگذارند.

معاون میراث فرهنگی و گردشگری گیلان می‌افزاید: مبلغ 50 میلیون تومان برای مرمت حمام حاجی درنظر گرفته شده و قرارداد با پیمانکار مرمت منعقد شده و بزودی پروژه مرمت حمام گلزار رشت آغاز می شود.