روشنفکری دینی در مکتب علمی امام باقر(ع)/آثار عقلانیت انقلابی باقرالعلوم(ع) در گام دوم انقلاب

خبرگزاری شبستان، گروه اندیشه: به مناسبت فرا رسیدن سالروز ولادت باسعادت امام باقر(ع) که با پایه ریزی نهضت علمی، حیات و بقای تشیع و اسلام ناب را تضمین کردند و به منظور بررسی کاربرد مولفه های آزاداندیشی در نهضت ایشان برای امروز کشور به ویژه در تحقق «گام دوم انقلاب»، با حجت الاسلام والمسلمین «محمدرضا حریزاوی»، معاون آموزشی پژوهشی سازمان تبلیغات اسلامی و استاد حوزه و دانشگاه به گفت وگو پرداخته ایم که مشروح آن تقدیم حضورتان می شود:

نهضت علمی امام باقر(ع) در چه شرایطی شکل گرفت و جهان اسلام را متاثر کرد و چرا از حضرت(ع) به باقرالعلوم (شکافنده علم) تعبیر می شود؟

دوران امامتِ امام باقر(ع) به نوعی ادامه حرکت خاصی است که امام سجاد(ع) آغاز کردند، چراکه پس از واقعه عاشورا خفقان عجیبی برای شیعیان به ویژه با قیام توّابین و سرکوبی آن و نیز واقعه حرّه به وجود آمد، لذا شیعیان بشدت از سوی دستگاه خلافت تحت فشار بودند و این دستگاه می کوشید افکار و اندیشه و منطق اهل بیت علیهم السلام زیر پا گذاشته و فراموش شود تا جایی که امام سجاد(ع) فرمودند: در سراسر حجاز علاقمندان ما به 20 نفر هم نمی رسد!

در چنین شرایطی امام باقر(ع) دوران امامت خود را آغاز کردند و عده ای از پرسشگران و علاقمندان حضرت(ع) مثل طاووس یمانی و ابوحنیفه، برای پرسش از امام(ع)، دور ایشان جمع شدند و حضرت باقرالعلوم(ع) مسیر مباحثات و مناظرات علمی، فقهی و کلامی را برای حیات شیعه برگزیدند.

مهم آنکه این نهضت صرفاً اهداف علمی را دنبال نمی کرد بلکه مبارزات سیاسی هم طی آن انجام می شد و سازماندهی مجددی برای شیعه انجام داد که در ظاهر فقهی علمی بود اما در باطن آن حرکت تشکیلاتی سیاسی طولانی مدت دنبال می شد. برای همین است که امام پنجم شیعیان(ع) به «باقرالعلوم» یعنی شکافنده دانش شناخته می شوند.

ویژگی ممتاز و وجه ممیزه نهضت علمی حضرت(ع) چه بود که توانست اینچنین جهان اسلام و فراتر از آن تاریخ را متاثر کند؟

مهمترین ویژگی که می توان در حرکت علمی حضرت باقر(ع) به آن اشاره کرد مبارزه با تحریف در احکام و معارف اسلامی است که در آن دوران جدی بود، چراکه برخی احکام به دلیل القائات مسیحیت و یهودیت دچار تحریف شده بودند اما امام(ع) کوشیدند جلوی این تحریفات را بگیرند.

علاوه بر این، باقرالعلوم(ع) مکتب علمی فقهی را تاسیس کردند؛ همه می دانیم مکتب فقهی ای که در مقابل اهل بیت(ع) توسط خلافت ترویج می شد در برخی احکام تغییر و تحریف اعمال می کرد برای مثال در نوع خواندن نماز و ضو گرفتن و ... آنها چهار نفر را به عنوان ائمه فقهی به کل ممالک اسلامی معرفی کردند و این باعث شد تفاوت در فقه پدید آید. اما اهل بیت(ع) به ویژه امام باقر(ع) تلاش بسیار داشتند که مقابل این انحرافات را بگیرند تلاشی که در دوران امام صادق(ع) هم دنبال شد.

کدام شاخصه از نهضت و مکتب علمی امام باقر(ع) اگر در شرایط امروز جامعه اسلامی اعمال شود می تواند منشاء تاثیرات بیشتری شود؟

مهمترین شاخصه مکتب علی امام باقر(ع)، روشنفکری دینی نه برون دینی و آزاداندیشی است؛ باید توجه داشت امروزه شاهد فعالیت برخی مدعیان روشنکری در جهان اسلام هستیم که می کوشند اندیشه های لیبرالیستی، اومانیستی و مارکسیستی را به نوعی به اسلام الحاق و تساهل و تسامح را به آن تحمیل کنند. در حالی که عقلانیت وجه ممیزه احکام اسلام است.

امام باقر(ع) همچنین پایه گذار عقلانیت انقلابی بودند و این عقلانیت را به جهان اسلام معرفی کردند بدین معنا که عقل تاکید می کند برای حفظ حقیقت دین باید مبارزه کرد و ایستاد و با طاغوت مقابله کرد و توطئه های آن را از بین بُرد.

این ابتکار را امام باقر(ع) ایجاد کردند که در نتیجه حرکت عظیم حضرت(ع) سلسله ای از یاران با عنوان «اصحاب السرّ (یارانی که اسارار را می دانستند)» شامل شخصیت هایی همچون «جابر جوفی» شکل گرفتند که رازداران حضرت(ع) بودند و بر اساس منویات حضرت(ع)، فعالیت های تشکیلاتی شیعه را انجام می دادند.

روشنفکری دینی در نهضت علمی امام باقر(ع) با آنچه امروز به عنوان روشنفکری در ایران اسلامی مرسوم است چه تفاوت هایی دارد؟

در پاسخ به این سوال ابتدا به تعبیررهبر معظم انقلاب درباره جریان روشنفکری مدرن و ورود مکتب روشنفکری به ایران اشاره می کنم که می فرمایند: روشنفکری در ایران از ابتدا بیمار متولد شد.

و در تشریح شاخصه های بیماری جریان روشنفکری این نکات باید مرور شود، نخست وادادگی و انفعال یعنی در مقابل پیشرفت های مادی و تکنولوژیک غرب نوعی انفعال داشته باشیم و اینگونه بینگاریم که اگر اختراعی در غرب رخ داد (با چند سال فاصله ما نیز به آن دست می یابیم) حتما اندیشه های مترقی در غرب وجود دارد در حالی که این ها با هم در ارتباط نیستند؛ به عبارت دیگر، ممکن است جامعه ای در حوزه فناوری و تکنولوژی رشد کند اما در علوم انسانی و سازماندهی اجتماع بشدت عقب مانده باشد مثل امروز غرب که پدیده ای به نام خانواده و امنیت روانی و اجتماعی در آن از بین رفته است.

بنابر این، روشنفکری غربی به دلیل وادادگی همه خوب و بدهای غرب را خوب می بیند.

چه ایرادات دیگری به روشنفکری مرسوم وارد است؟

ایراد دوم جریان روشنفکری بیمار، سطحی گرایی و عدم التفات به مغز و حقیقت دین است، در حالی که امام راحل و مقام معظم رهبری تلاش کرده اند که اسلام ناب را به جامعه معرفی کنند یعنی از پوسته ها و ظواهر عبور کرده و به حقیقت دین شامل توحید، ولایت و تجلیات آن بپردازند. اما جریان روشنفکری تلاش دارد از زیبایی های چشم نوازِ غرب مطالبی را گلچین کرده و به نوعی آنها را به سبک اسلامی ایرانی زندگی ما تحمیل کند در حالی که جمهوری اسلامی در تلاش است سبک زندگی اسلامی ایران استخراج، عرضه و پیاده شود.

روشنفکری دینی در نهضت علمی امام باقر(ع) از چه جنسی بود که توانست چنین در حیات تشیع و اسلام اثرگذار باشد؟

ائمه علیهم السلام ثقل اصغر هستند در مقابل قرآن که ثقل اکبر است، لذا تلاش امام باقر(ع) و دیگر ائمه(ع) این بوده است که از متن دین و قرآن مباحثی را استخراج و در قالب های نو ارائه کنند، یعنی روش آنها رجوع به قرآن و سنت و استخراج همه زیبایی های آن و عرضه به زبانی نو به جامعه است، چنان که امام رضا(ع) از این زیبایی ها به محاسن کلام اهل بیت(ع) تعبیر کرده اند.

امام باقر(ع) نیز چنین بودند و با ویژگی باقرالعلومی خود یعنی شکافندگی علم از ظواهر الفاظ عبور کرده و حقیقت را به جامعه عرضه می کردند.

الهام از آزاداندیشی، عقلانیت انقلابی و منطق علمی در مکتب امام باقر(ع) چقدر امروز و در گام دوم انقلاب به کار ما می آید؟

در بررسی مواجهه اسلام با اندیشه های انحرافی غرب با سه دوره مواجه هستیم؛ نخست دوران امام باقر(ع) و امام صادق(ع) که اندیشه های غربی بر اساس روایاتِ تحریف شده مسیحی به جهان اسلام وارد و در قالب نهضت ترجمه به جهان اسلام عرضه شد، که بخشی از آن انحرافی بود و باقرین(ع) با این اندیشه مادی الحادی که به «دهریه» شهرت داشتند مبارزه کردند.

مواجهه دوم توسط امام خمینی(ره) و علامه طباطبایی(ره) و شهیدان مطهری، بهشتی و مفتح انجام شد و در مقابله با مارکسیست یعنی مادی گرایی خود را نشان داد.

به عبارت دیگر، اسلام مقابل غرب ایستاد و ما موفق شدیم جریان کمونیستی و جریان اصالت ماده را زمین بزنیم و شاهد بودیم چیزی به عنوان بلوک شرق از نظر فکری دیگر وجود ندارد چنان که امام خمینی(ره) در نامه به گورباچف خبر از این اضمحلال و جستجوی مارکسیسم در زباله دان تاریخ دادند.

دوره سوم این مبارزات مربوط به چه زمانی است و چه کیفیتی دارد؟

دوره سوم جریان مقابله با انحرافات فکری غرب توسط مقام معظم رهبری به ویژه از آغاز رهبری ایشان انجام شده و می شود که در حوزه سبک زندگی است.

مقام معظم رهبری در بیاینه گام دوم رهبری خبری را اعلام کرده و به جوانان دستورالعمل می دهند که اگر در روزگار امام دو بلوک شرق و غرب مقابل هم ایستاده بودند و امام ،رهبری بلوک سوم یعنی اسلام را به قدرت رساند و در پایان رهبری ایشان بلوک شرق کاملاً از بین رفت، امروز دوقطبی غرب و شرق به دوقطبی اسلام و غرب تبدیل شده است لذا در 40 سالگی انقلاب فروپاشی بلوک غرب هم آغاز شده یعنی همانطور که امام خمینی(ره) وعده فروپاشی بلوک شرق را داد، مقام معظم رهبری هم خبر از رفتن غرب به زباله دان های تاریخ می دهند و ادله ای برای فروپاشی آمریکا و اسرائیل ارائه کرده اند که موردتایید همه جامعه شناسان است.

باید توجه داشت این حرف ها شعار نیست بلکه محاسبات دقیق بر مبنای جامعه شناسی و آینده پژوهی است.

ایشان تاکید دارند ما در دوران سومین مقابله با غرب قرار داریم یعنی جنگ نرم و در این مبارزه بر اساس محاسبات دقیق غرب را شکست می دهیم لذا باید تلاش کنیم سبک زندگی اسلامی ایرانی برای ایجاد تمدن جهانی که زمینه ساز ظهور ولایت عظمی است در جامعه عملیاتی شود و اینچنین با حرکت علمی مبارزاتی امام باقر(ع) ارتباط می گیریم.