خبرگزاری شبستان- خراسان جنوبی؛ جمهوری اسلامی ایران 920 کیلومتر مرز مشترک با کشور افغانستان دارد که 460 کیلومتر از آن در عرصه استان خراسان جنوبی واقع شده است. تبادلات تجاری مرزنشینان با کشورهای همسایه سال‌هاست که در این استان انجام می‌شود و خود به نوعی تجارت تبدیل شده است که معیشت عده‌ای از ساکنان نقاط صفر مرزی را تامین می‌کند و بازارچههای مرزی نیز به همین منظور در نقاط صفر مرزی شکل گرفته است.
ایجاد بازارچههای مرزی اصولا با اهدافی نظیر ایجاد اشتغال و تامین معیشت ساکنان این مناطق، کنترل قاچاق کالا و افزایش امنیت مرز انجام می شود اما آنچه پیداست این مهم تاکنون آنگونه که باید در مرزهای استان محقق نشده است.
از 4 بازارچه مرزی خراسان جنوبی اکنون فقط بازارچه ماهیرود فعال است و کالا از آن وارد یا صادر می شود. سه بازارچه مرزی «یزدان در شهرستان زیرکوه، دوکوهانه در شهرستان نهبندان و گلورده در شهرستان درمیان» در گذشته رتبه‌های اول تا سوم را در زمینه صادرات داشته‌اند و برای افرادی بسیاری اشتغال ایجاد می‌کرده است اما امروز بیش از 46 ماه (از بهمن ماه سال 1393) است که به صورت یک جانبه توسط دولت افغانستان تعطیل شده و رونق خود را از دست داده است.
بازگشایی بازارچه‌ها مرزی استان؛ هر روز مبهم تر از دیروز
اکنون بازگشایی بازارچههای مرزی خراسان جنوبی مدت‌هاست برای تجار ایرانی و افغانستانی تبدیل به یک رویا شده است. در مدت طولانی که از تعطیلی سه بازارچه مرزی استان می‌گذرد مسئولان استانی و کشوری تلاش‌ها و رایزنی‌های زیادی برای بازگشایی این بازارچه‌ها انجام داده‌اند که راه به جایی نبرده است.
متاسفانه بازگشایی بازارچه‌ها مرزی استان که هر روز مبهم تر از دیروز است و در این میان مردم را کلافه و رنج مهاجرت را برای آنها به همراه داشته است. به گفته نظر افضلی، نماینده مردم نهبندان و سربیشه در مجلس شورای اسلامی «طی 5 سال گذشته؛ 7 هزار نفر از جمعیت نهبندان اقدام به مهاجرت کرده اند». البته خشکسالی و بحران کم آبی نیز بر این چالش دامن زده است.
محمد رضا فخر، مسئول بازارچه های مرزی خراسان جنوبی در رابطه با این موضوع به خبرنگار شبستان می‌گوید: از پنجم بهمن ماه سال 1393 بنا به تصمیم یک طرفه دولت افغانستان سه بازارچه مرزی استان غیر فعال اعلام شد. از آن زمان پیگیری‌های استانی و کشوری و حتی در سطح دو رئیس جمهور انجام شد و همواره بازگشایی این بازارچههای مرزی جزو مطالبات جمهوری اسلامی ایران بوده اما متاسفانه تاکنون منجر به نتیجه نشده است.
آخرین مصوبه شورای عالی اقتصاد افغانستان/وعده بازگشایی بازارچه‌ها به ۱۴۰۰ رسید
وی بازگشت بازارچه مرزی یزدان از سال 1398 و بازارچه مرزی گلورده از سال 1400 به چرخه اقتصادی کشور افغانستان را آخرین مصوبه شورای عالی اقتصاد افغانستان بیان می‌کند و امیدوار است این مصوبه عملیاتی شود.
بنا بر سخنان مسئول بازارچه های مرزی خراسان جنوبی، در تمام این مدت پیگیری‌های فراوانی در سطح والی‌های دو استان و هیات‌های تجاری و همچنین جلساتی با آقای اشرف غنی در تهران انجام شده و هرگز جواب منفی از طرف دولتمردان افغانستان نشنیده‌اند، ولی همه را موکول به بررسی و آینده می‌کنند.
وی فلسفه ذاتی بازارچههای مرزی و کارکرد آن را منطقه ای و ملی می‌داند و می‌افزاید: اولین کارکردی که بازارچه‌ها دارد در بحث اشتغال مستقیم مرزنشینان است. حدود 225 هزار نفر از جمعیت استان در چهار شهرستان مرزی استقرار پیدا کردند و معیشت آنان بر اساس دامپروری و کشاورزی بوده اما با توجه به خشکسالی‌های چندین ساله معیشت آنان تحت تاثیر مستقیم قرار گرفته است لذا بازارچه مرزی در کوتاه مدت بهترین گزینه برای رفع مشکل اشتغال و تامین معیشت مرزنشینان و جلوگیری از مهاجرت و تخلیه مناطق مرزی است.
ضریب امنیتی که با مهاجرت مرزنشینان به خطر می‌افتد
فخر معتقد است هر روستایی مرزنشینی که مهاجرت کند باید به جای او سرباز گذاشته شود و از طرفی دیگر حضور فعال مرزنشینان در مبالادت مرزی به بستر امنیت هر دو سوی مرز کمک می‌کند و موجب می شود هزینه های دولت در زمینه امنیتی، اقتصادی و اجتماعی کاهش یابد. امیدواریم با راه اندازی هر چه سریعتر این سه بازارچه مرزی استان در این شرایط بحرانی اقتصادی و تحریم‌ها، بتوانیم کمکی به تامین معیشت مرزنشینان و اقتصاد کشور داشته باشیم.
در هر کدام از بازارچه‌ها مرزی مسدود استان اکنون 20 میلیارد تومان سرمایه خوابیده است و امکانات و تجهیزات آن خاک می‌خورد تا شاید روزی قفل این درهای بسته باز شود و رونق گذشته دوباره به این بازارچههای مرزی که معیشت مرزنشینان استان را تامین می‌کرد، باز گردد.
مسئول بازارچههای مرزی خراسان جنوبی با بیان اینکه بحث تعمیر و نگهداری ابنیه و تاسیسات موجود در بازارچه‌ها را همیشه انجام می‌دهیم و هرسال بودجه‌ای برای این مهم اختصاص می‌یابد، می‌افزاید: در این سه بازارچه تمام ابنیه و تاسیسات کامل است و نیاز به تاسیسات جدید برای شروع و راه اندازی نداریم.
اجرای فیبرنوری در بازارچههای مسدود خراسان جنوبی
به گفته وی با اعتبار 510 میلیون تومان در بازارچه یزدان و گلورده شبکه فیبرنوری اجرا شده و بازارچه مرزی دوکوهانه در حال اجرا است که امیدواریم تا یکماه آینده پس از اتمام و تکمیل شبکه فیبرنوری اتصال آن به شبکه جامع امور گمرکی انجام شود.
اما یکی دیگر از بازارچههای استان خراسان جنوبی، ماهیرود است که بعد از تعطیلی سه بازاچه دیگر فعال‌تر شده و به طور میانگین در زمان اوج کاری حدود 3 هزار نفر در آن اشتغال مستقیم دارند که از این تعداد 1800 نفر راننده، کارگر و تجار افغانی و مابقی راننده و کارگر ایرانی هستند.
فخر با اشاره به اینکه در برنامه کاری که در بازارچه های مرزی داریم در وهله نخست باید امکانات زیرساخت شامل آب، برق، تلفن و گاز را ببریم، می‌گوید: در سال گذشته دو آیتم محدود کننده (آب و برق) برای سرمایه‌گذاری و گسترش فعالیت‌های تجاری را به صورت کامل در بازارچه ماهیرود تامین کردیم.
به گفته وی آب و برق بازارچه مرزی ماهیرود همیشه دچار نوسان و مشکلاتی بوده که چهار میلیارد تومان از محل اعتبارات ارتقای شاخص های توسعه اقتصادی برای تامین شبکه آبرسانی سایت مرزی ماهیرود از چاه آبی در 35 کیلومتری شمال بازارچه اختصاص یافته و درخصوص برق نیز برای تامین آن از پست 132 کیلوات دُرح سربیشه مبلغ چهار میلیارد تومان اعتبار گذاشته‌ایم که در حال پیگیری است و امیدواریم تا پایان سال جاری بحث آب پروژه تکمیل شود.
نداشتن ردیف اعتبار ملی؛ چالش بهره‌بردای از بازارچههای مرزی
مسئول بازارچه های مرزی خراسان جنوبی به وضعیت جاده بازارچه ماهیرود اشاره و ادامه می‌دهد: بحث جاده ماهیرود کلان است و از اعتبارات ملی تامین می شود و متولی آن راه و شهرسازی است که کارها در حال انجام است. جاده افغانستان 60 کیلومتر قبلا ساخته شده بود و 60 کیلومتر دوم به دو بخش تقسیم شد؛ مقرر شد 30 کیلومتر آن را جمهوری اسلامی ایران احداث کند که زیرسازی سهم ما تمام شده و آماده اسفالت است اما برای 30 کیلومتر سهم افغانستان متاسفانه تاکنون اقدامی انجام نشده است.
یکی از مشکلات در بهره برداری از بازارچه های مرزی برخلاف پایانه های مرزی نداشتن ردیف اعتبار ملی است. اکنون سیستم کاری بازارچه‌ها براساس درآمد هزینه است یعنی از محل درآمدی که کسب می شود 40 درصد برای هزینه های جاری و 60 درصد برای مباحث عمرانی هزینه می‌شود. درآمد کسب شده از بازارچه‌ها به خزانه کشور واریز می‌شود و بعد باید منتظر باشند تا در اختیار بازارچه‌ها قرار گیرد که این روش مدیریتی موجب ایجاد مشکلاتی می شود.
فخر در این خصوص پیشنهاد می‌دهد: اعتبارات بازارچه های مرزی از سرفصل درآمد هزینه به سرفصل پروژه‌های عمرانی تغییر یابد تا بازارچه‌ها نیز همانند سایر پروژه‌ها بدون وابستگی به درآمد بازارچه، اعتبار ملی داشته باشند یا درآمدهای کسب شده از بازارچه‌ها به جای واریز به خزانه در حساب های معین استان باقی بماند و به صورت تدریجی زیرنظر دستگاه‌های نظارتی به پروژه‌ها برای تسریع عملیات برگشت کند.
ظرفیت های معطل مانده بازارچههای مرزی استان
محمدرضا حسنی مقدم، سرپرست معاونت سیاسی، امنیتی و اجتماعی استانداری خراسان جنوبی هم مشکل تعطیلی سه بازارچه استان را مربوط به کشور افغانستان می داند و می‌گوید: عدم حضور گمرک این دولت سبب شده نتوانند حق، حقوق و عوارض کالاهایی را که از جانب ایران صادر می شود وصول کنند لذا تصمیم به بسته شدن بازارچه‌ها گرفتند.
وی به تقاضای فراوان تجار و مرزنشینان برای بازگشایی و استفاده از ظرفیت‌های معطل مانده بازارچههای مرزی استان اشاره و می‌افزاید: هر زمان دولت افغانستان برای بازگشایی بازارچه‌ها آمادگی داشته باشد ایران نیز آمادگی فعالیت در این بازارچه‌ها را دارد.
حسنی مقدم می‌گوید: بازارچههای مرزی استان برای تامین معیشت سالم مردم دو سوی مرز است و اعتقاد داریم که اگر بتوانیم معیشت مرزنشینان را تامین کنیم قطعا آنها می توانند مرزداران خوبی هم باشند همانگونه که تاکنون این را اثبات کردند.
به گفته وی در داخل کشور یکسری اقدامات از جمله فروش سوخت مرزنشینی برای تامین معیشت و اشتغال مرزنشینان انجام و عواید آن به حساب مرزنشینان واریز می شود اما امید است با رایزنی سریعتر بازارچههای مسدود بازگشایی شود.
حسنی مقدم از آمادگی استانداری خراسان جنوبی برای تجهیز بازارچههای مرزی استان و آغاز فعالیت‌های تجاری خبر می‌دهد و از مسئولان کشور درخواست دارد اعتبارات بیشتری از درآمدهای کسب شده از بازارچههای مرزی استان برای ایجاد زیرساخت‌ها تخصیص یابد.
دولت افغانستان چیزی به عنوان بازارچه مطلق را قبول ندارند!
اوایل سال گذشته دولت بر مبنای مصوبه ای که به تصویب رسیده بود، بحث بازارچه های مرزی را در سه قالب حذف، ادغام و ابقا مورد بررسی قرار داد. در این زمینه استعلاماتی از گمرکات استان‌ها گرفته شد و در نهایت گمرکات و استانداری خراسان جنوبی نیز با توجه به شرایط کاری بازارچههای استان برای تمام چهار بازارچه مرزی خراسان جنوبی درخواست ابقا دادند.
محمد خاشی، مدیرکل گمرکات خراسان جنوبی با تاکید بر اینکه بازارچههای مرزی استان از سال 93 بنا به تصمیم دولت افغانستان بسته شده است، می‌گوید: افغانستان مدعی است نیروی گمرکی به اندازه کافی برای استقرار در این بازارچه ها ندارد و از طرفی براساس مصوبات دولت افغانستان در هر استان مرزی با کشور همسایه مجاور یک گمرک رسمی باید وجود داشته باشد لذا آنها چیزی به عنوان بازارچه مطلق را قبول ندارند!
یک گمرک دولت افغانستان در مرز طولانی با خراسان جنوبی کفاف نمی‌دهد
به گفته وی خراسان جنوبی طولانی‌ترین مرز مشترک را با افغانستان دارد و یک گمرک در این مرز طولانی کفاف نمی دهد و حداقل باید دولت افغانستان دو گمرک رسمی مستقر داشته باشد. در چارت سازمانی جمهوری اسلامی، بازارچه یزدان گمرک است و زمانی که فعال بوده 14 پست سازمانی داشته است.
وی با قاطعیت می‌افزید: مسئولان کشوری و استانی در ارتباط با بازگشایی بازارچه ها مرزی خراسان جنوبی کوتاهی نکردند و رایزنی و جلسات بسیاری در این راستا انجام شده است.
خاشی تامین معیشت مردم مرزنشینان را در اولویت می‌داند و معتقد است بازگشایی این سه بازارچه جدای از اهمیت فعالیت اقتصادی آن برای تامین معیشت مرزنشینان ضروری است و اکنون شرایطی که بر سه شهرستان های مرزی خراسان جنوبی حاکم است این پتانسیل را دارد که اگر بهتر از بازارچه ماهیرود سربیشه نشوند اما حداقل در همان اندازه باشد.
از دیدگاه او اگر بازارچه‌ها دوباره فعال شود زندگی و امید به مناطق مرزی برمی گردد و اقتصاد امنیت می آورد و متقابلاً امنیت توسعه اقتصادی را به دنبال دارد. خاشی می‌گوید: انتظار ما از دولتمردان در شرایط حاضر که تحت تحریم همه جانبه قرار گرفتیم این است که تلاش بیشتری داشته باشند و افغانستان را برای بازکردن بازارچه های مرزی استان متقاعد کنند.
صادرات و واردات خراسان جنوبی متمرکز در ماهیرود
مدیرکل گمرکات خراسان جنوبی با اشاره به اینکه بارها به افغانستان گفته شده حداقل با کمترین نیروی گمرکی بازارچههای مرزی استان را بازگشایی کنند، می‌گوید: ما در بازارچه های مرزی استان حاضر هستیم به این نیروها دفترکار و اقامتگاه دهیم اما این پیشنهاد خیلی مورد نظر آنان قرار نگرفته است.
اما به تناسب بسته شدن سه بازارچه دیگر استان، بازارچه ماهیرود سربیشه از گذشته فعال‌تر شده و این صادارت و واردات در ماهیرود متمرکز شده است. اکنون 25 درصد خدمات‌دهی گمرک در مرز ماهیرود برای خراسان جنوبی و 75 درصد خدمات دیگر به سایر استان‌های کشور است و صادارت ماده 116 از مرز ماهیرود چندین برابر شده است.
خاشی مرز ماهیرود را ظرفیتی خدادادی برای استان و کشور دانست و می‌گوید: مرز ماهیرود سه واحد کاری دارد که همه کاری می توانیم انجام دهیم اما بقیه مرزها این امتیاز را ندارند از طرفی منطقه ویژه ما در نقطه صفر مرزی قرار دارد لذا باید این فرصت خدادادی را قدر بدانیم و در جهت توسعه هرچه بهتر این مرز تلاش کنیم.
پس از 9 سال؛ زیرساخت های استقرار نیروهای گمرک در مرز ماهیرود صفر است
به گفته وی گمرک جمهوری اسلامی ایران آنچه در چارچوب وظایف قانونی به آنها محول کرده انجام می‌دهند و امیدوار است بخش‌های دولتی و خصوصی دیگر هم سریعتر به وظایف قانونی که برای آنان در قوانین مربوطه دیده شده، عمل کنند. اگر همه به وظایف قانونی خود به درستی عمل کنند حتما مرز خراسان جنوبی پر رونق‌ترین مرز شرق کشور خواهد شد.
خاشی با انتقاد از اینکه استانداری هیچ زیرساختی برای استقرار نیروهای گمرک در مرز ماهیرود فراهم نکرده و اکنون پس از گذشت 9 سال هنوز این زیرساخت‌ها در حد صفر است و پرسنل گمرک در کانکس هستند، می‌افزاید: با وجود این شرایط باز هم ما مسئولیت پذیرفته‌ایم و کار می کنیم چرا که شرایط کشور به گونه ای نیست که به دلیل عدم وجود این زیرساخت ها کم کاری و یا بهانه بیاوریم بنابراین باید همه مسئولان تلاش و همکاری کنند تا اهداف کشور به تحقق برسد.
در حال حاضر مناطق مرزی بیشترین محرومیت، بیکاری و پایین ترین سطح کیفیت زندگی را در کشور دارند و فاصله این مناطق با استان‌های مرکزی سالانه سبب بیشترین مهاجرت‌ها به مراکز استان ها و شهرهای مرکزی کشور می شود. مردم ساکن در نوار مرز برای تامین معیشت خود به بازگشایی و فعال بودن بازارچههای مرزی استان نیاز دارند. این بازارچه‌ها به هر قیمتی باید دوباره احیا شود چرا که بازارچه های مرزی خراسان جنوبی می تواند در وسط معرکه اقتصادی نابرابری که در دنیا قرار گرفتیم بسیاری از مشکلات کشور و استان را حل کند.
گزارش: زهرا مهرور
نظر شما