غار کرفتو نمونه تاریخی از آپارتمان نشینی در ایران/ غاری برای الهه یونان

خبرگزاری شبستان – کردستان: غار کرفتو در دل صخره‌های مرتفع و در 67 کیلومتری شمال غرب شهر دیواندره و با فاصله تفریبی 70 کیلومتری شرق شهر سقز در نزدیکی روستای یوزش‌باش کندی واقع شده است.

این غار از نوع غارهای آهکی و طبیعی است و به احتمال زیاد در دوران سوم زمین شناسی شکل گرفته است و در ارتفاعی بیش از 100 متر از سطح زمین قرار دارد که برای رسیدن به آن باید بیش از 180 پله را طی کرد. دالان طبیعی غار بیش از 600 متر است که ارتفاع سقف آن از 1 تا 12 متر متفاوت است.

غار کرفتو بزرگترین غار دست کن و طولانی ترین غار تاریخی ایران می باشد که دو بخش طبیعی و دست کن را در خود جای داده و به صورت آپارتمانی ۴ طبقه برای سکونت انسان ساخته شده و با شماره 330 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

ستون فقرات غار قریب به 750 متر طول دارد که در این مسیر پر پیچ و خم دهانه‌ها و دالان‌های گوناگونی منشعب می‌شود و به همین دلیل تاکنون کسی قادر به شناسایی تمامی این مسیرها و تهیه نقشه کامل از آن نبوده است.

در قسمت جلویی غار، چهار طبقه معماری صخره ای و دست کند ایجاد شده که در هر طبقه علاوه بر ایجاد اتاق های تو در تو با پنجره ها و نورگیرهایی به فضای بیرونی و درگاهی های مربوطه ساخته شده اند.

دالان ها و راهروهای عبوری به منظور ارتباط به طبقات، پله ای تراشیده شده در سنگ و حتی ایجاد جای مناسب کلون و چفت و بست پنجره ها و درگاهی ها باعث تامین امنیت هر قسمت می شده و این موضوع نشان از نوعی معماری پیشرفته در آن زمان دارد.

البته به دلیل ریزش هایی که در اثر گذشته زمان در صخره های بیرونی و پیرامون دهانه ورودی در مجموعه معماری صخره ای غار ایجاد شده، تعداد اتاق ها و راهروهای موجود در کلیه طبقات در حال حاضر مشخص نیست و به نظر می رسد مجموعه معماری صخره ای و دست ساز غار بسیار گسترده تر از وضعیت کنونی آن بوده باشد و آثار این تخریب ها هنوز هم کاملا مشخص است.

روی دیوارهای برخی از اتاق های غار و راهروهای عبوری آنها نقوشی از جانوران و گیاهان وجود دارد. زیباترین بخش معماری غار، طبقه سوم آن است. دقت در تراشیدن و کندن اتاق ها، فرم خاص سقف ها به شیوه کمانی و ایجاد درگاهی ها و پله های آستانه آن در پنجره ها و نورگیرهای اتاق ها از اهمیت خاصی برخوردار است و از نظر تزئینات موجود در پنجره ها قابل مقایسه با آثار موجود در معماری تپه نوشیجان ملایر از دوران مادهاست.

غاری برای الهه یونانی

روی سردر ورودی یکی از اتاق های طبقه سوم کتیبه ای یونانی وجود دارد که تا حد زیادی صدمه دیده است. در این کتیبه از الهه هراکلس یاد شده و به همین دلیل بسیاری این غار را معبد الهه یونانی نامگذاری کرده اند. در این کتیبه آمده است: «این خانه هراکلس است، هر کس در ان وارد شود در امان است.» وجود این کتیبه سبب شده تا برخی را عقیده بر این باشد که احتمالا این غار مدتی به صورت موقت مورد سکونت و استقرار سلوکیان (جانشینان پس از اسکندر مقودنی) قرار گرفته که پس از فتوحات مهرداد دوم اشکانی به سمت غرب ایران حرکت کرده اند.

این غار در سال ۱۳۷۹ گمانه‌زنی شد و با بررسی‌های باستان‌شناختی در محوطهٔ بیرون و داخل غار آثاری از دوران‌های مختلف به دست آمد. کشف تراشه‌های سنگی در طبقهٔ چهارم و محوطهٔ بیرون غار می‌تواند نشانه‌ای از استفادهٔ انسان در دوران پیش از تاریخ از این غار باشد.

همچنین نمونهٔ سفال‌ها و اشیای به دست آمده، ادامهٔ سکونت انسان را در طول دوران تاریخی اشکانی و ساسانی و دوران اسالمی یعنی سده‌های ششم تا هشتم هجری را مسجل می‌سازد. اقداماتی در طول سال‌های ۱۳۷۸ و ۱۳۷۹ انجام شده که شامل سامان‌دهی محوطهٔ بیرون غار، پلهٔ بندی، سکوهای استراحت، پارکینگ، سرایداری، سرویس‌های بهداشتی و برق‌کشی غار است.

روی دیوار برخی از اطاق های طبقات غار و راهروهای عبوری آنها نقوشی به صورت خلاصه شده از جانوران و گیاهان وجود دارد.

زیباترین بخش معماری غار، طبقه سوم آن است که علاوه بر دقت در تراشیدن و کندن اتاق‌ها، فرم خاص سقف‌ها به شیوه کمانی و ایجاد درگاه‌ها و پله‌های آستانه آن در پنجره‌ها و نورگیرهای اتاق ها از نظر تزئینات به کار رفته از اهمیت خاصی برخوردار است.

مـوقـعـیـت غار به گـونه‌ای است که به طـور کـلـی بادگـیـر نبوده و در زمـسـتان دامـنـه جـنـوبـی را نـمـی‌پـوشـانـد، در حـالـی که 500 مـتـر دورتـر و در جـنـوب‌خاوری، غار بادگـیـر بـوده و بـرف آن را کاملا مـی‌پـوشـانـد. به همین دلیل است که در زمـسـتان‌ها و هـنگام سـرما درون غار گـرم و در تابـسـتان به لحاظ کـوران باد غار خـنک می‌باشـد.

غار کرفتو در سال 1818 توسط سر رابرت کرپورتر بازدید و کتیبه آن خوانده شد. در سال 1838 هنری اولینسون از غار بازدید کرد و آن چه را که به وسیله کرپورتر از کتیبه خوانده شده بود، اصلاح کرد. در سال 1963، سر اورل اشتین همراه با دستیار هنری‌اش ایوب‌خان نقشه اتاق‌های حجاری شده، راهروها و دهلیزهای طبیعی را تهیه کردند که البته اکنون با توجه به این که خاکبرداری و پاک‌سازی راهروها و دهلیزها به طور کامل انجام گرفته، نقشه اشتین کامل نیست.

شاید تصورش برایتان مشکل باشد اما حدود ۶۵ تا ۲۵۱ میلیون سال قبل یعنی همزمان با دوره مزوزوییک، این غار خودش را در زیر آب پنهان کرده بود و در اواخر همین دوره در اثر بروز خشکسالی، از میان آب سربرآورده است. هنوز هم آب در جای جای غار جریان دارد و برای گشت و گذار در برخی قسمت های آن باید از قایق های کوچکی بهره برد.

یکی از شگفتی های این غار وجود امکانات زندگی در آن می باشد به گونه ای که همه نیاز های ساکنان در آن پیش بینی شده است و در بخش های دارای پنجره و نورگیر، شواهدی به دست آمده که نشان می دهد این محل برای آماده سازی مواد غذایی استفاده می شده است. یک تنور کوچک به قطر ۴۳ سانتی متر و عمق ۳۰ سانتی متر وجود دارد که احتمالا برای پخت غذا و نان از آن استفاده می کردند.

برای تامین آب ساکنان غار، از یک سیتم آبرسانی یکپارچه در آن استفاده شده است. به این معنا که شیارها و حوضچه های کنده شده در غار، آب را به تمام قسمت های آن می رساندند تا ساکنان بتوانند نیاز های خود را برطرف کنند. در ابتدای ورودی یک حوضچه به طول ۲۰۰ ، عرض ۷۰ و عمق ۷۲ سانتی متر وجود دارد و قطر مجاری خروجی آب در تمام قسمت ها ۱۲ سانتی متر می باشد. آب مورد نیاز از چشمه های پایین دست غار تامین میشده و توسط سیستم آبرسانی به همه جای آن می رفته است.

کارشناسان با توجه به معماری و کتیبه ی یونانی در غار، قدمت سکونت و استفاده از فضای غار را پس از سلوکیان و در دوره های اشكانی، ساسانی و اسلامی می دانستند.

با انجام کاوش ها و مطالعات انجام شده در اطراف غار آثاری از سکونت در دوره ی پیش از تاریخ و از اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد و هزاره چهارم پیش از میلاد به دست آمد و مشخص شد که این غار همزمان با پناهگاه ها و غارهای دیگری همچون غار کانی میکائیل در ۱ کیلومتری کرفتو، مورد استفاده ی انسان بوده است.

نتایج آزمایشات خاك شناسی از این دو غار و مطالعه بر روی رسوبات، نشان می دهد که در هزاره ی پیش از میلاد، فعالیت های انسانی در این غارها وجود نداشته است. دلیل این اتفاق، به یک رشته فعل و انفعالاتِ به وجود آمده در سطح غار، نسبت داده می شود که باعث شده گله دارانِ کوچ رو که در غار ساکن بودند، آن را ترک کنند.

وجه تسميه و ريشه لغوي اثر

در ميان عامه مردم منطقه از اين غار با نام قلعه كرفتو (قه‌لاي كه‌رفتو) ياد مي‌شود و نظري اجمالي بر اوضاع و احوال و وضعيت و چگونگي فضاهاي موجود در آن گوياي اين امر است كه اين مكان، مامني بوده برا ي پناه مردم در مواقع تاخت و تاز و تهاجم اقوام و قبايل گوناگون و در اين مواقع ساكنين دسته‌جمعي به اين غار پناه مي‌بردند و اين اثر عظيم و برجسته يكي از استحكامات نظامي و استراتژيك منطقه بشمار مي‌رفته است.

آقاي احمد شريفي‌فر- محقق كرد در باره اين واژه مي‌نويسد: در مورد وجه تسميه كرفتو تاكنون تحقيقاتي انجام نپذيرفته، ولي نگارنده بر اين باور است كه شايد كرفتو از دوواژه ”كرف“ و ”تو“ تركيب بايته باشد. واژه ”كرف يا كرفت“ در پهلوي به معني ثواب است و گويا دراوستا به معني ”ستايش“ و واژه ”تو“ نيز در زبانهاي باستاني چون سومري و عيلامي به معني خورشيد و گرما است. در زبان كردي كنوني نيز گرما را ”تاو“ و خورشيد را ”هه‌تاو“ خوانند. لذا اگر اين تركيب درست باشد، كرفتو بايد بمعني ستايشگاه خورشيد باشد و احتمال مي‌رود اين غار و قلعه يكي ازمعابد مهرپرستي در كردستان باشد.

ثبت جهانی کرفتو منوط به ارتقای شاخص های منطقه ای و زیرساخت های گردشگری است

سرپرست پایگاه ملی زیویه کرفتو در خصوص قرار گرفتن غار کرفتو در فهرست ثبت جهانی به خبرنگار خبرگزاری شبستان در سنندج اظهار کرد: هر سال یک اثر طبیعی از کل کشور در لیست یونسکو برای ثبت جهانی قرار می گیرد که سال 94 دو اثر تاریخی غار کرفتو و هورامان از استان کردستان برای قرار گرفتن در این لیست معرفی شدند.

صابر وفایی عنوان کرد: برای ثبت جهانی هر اثر بایستی آن اثر ثبت موقت شود که در حال حاضر پرونده ثبت موقت غار کرفتو برای ثبت جهانی به دفتر این سازمان در تهران ارسال شده است و این اثر تاریخی استان در لیست ثبت موقت است.

وی داشتن 10 معیار همچون منحصر به فرد بودن،داشتن سنت فرهنگی و تمدن زنده، مجموعه معماری شاهکار، سکونتگاه سنتی بشر، پدیده طبیعی بارز، بوم شناسی و نشان دهنده مراحل عمده تاریخ کره زمین و ... را از جمله شاخص های ثبت اثر در فهرست میراث جهانی برشمرد.

سرپرست پایگاه ملی زیویه کرفتو با بیان اینکه و تمام قابلیت های جهانی شدن را دارد، اضافه کرد: کرفتو در حال حاضر تمام ویژگی ها و معیارهای که باید یک اثر برای ثبت جهانی داشته باشد را دارد و منطقه ای بالقوه برای ثبت جهانی است.

وفایی، به پایش ها و شاخص های منطقه ای مورد نیاز دیگر برای ثبت جهانی این غار تاریخی نیز اشاره کرد و افزود: برای ثبت جهانی هر اثر تاریخی بایستی شاخص ها همچون استراحتگاه های بین راهی، اسکان در محل مورد نظر، امنیت جاده ای، ...  برای جلب گردشگر وجود داشته باشد.

وی نبود این امکانات رفاهی را از موارد ضعف ثبت جانی کرفتو برشمرد و  اذعان کرد: تا زمانی که این شاخص ها رشد و ارتقا پیدا نکند نمی توان به ثببت جهانی این اثر تاریخی امیدوار بود.

وفایی ادامه داد: آینده استان در حوزه گردشگری وابسته با اعتبارات ویژه گردشگری بر اساس طرح های کارگروه گردشگری استان است و تا زمانی که زیرساخت های این صنعت فراهم نشود، تلاش کردن به تنهایی جوابگو نیست.

سرپرست پایگاه ملی زیویه کرفتو، در خصوص موقعیت جغرافیایی این غار نیز خاطر نشان کرد: کرفتو نقطه تلاقی مرزی سه شهرستان دیواندره، سقز و تکاب است و در تقسیمات کشوری با توجه به اینکه اراضی منابع طبیعی کرفتو از نظر کشاورزی و چراگاهی مراتع دام مربوط به روستای مسعودآباد دیواندره است، این اثر تاریخی در محدوده این شهرستان است.