عروسک های محلی؛ گنجینه های فرهنگی فراموش شده در هزاره تاریخ

خبرگزاری شبستان – چهارمحال و بختیاری

در سال های دور عروسک های دست ساز بسیار مرسوم بود و در اغلب خانه ها در دست کودکان به چشم می خورد اما امروزه شکل و نوع اسباب بازی ها نیز به فراخور زندگی امروزی دستخوش تغییراتی شده است و هر روز اسباب بازی های جدیدی وارد کشور می شود که با ورودشان به خانه های مردم باعث می شوند ارزش های گذشته رنگ باخته و ارزش های غیربومی جایگزین آن شود.

نکته قابل توجه در این رابطه که از اهمیت خاصی برخوردار است، فراموشی آداب و رسوم و فرهنگ بومی مناطق مختلف کشور در پی منسوخ شد عروسک ها و نمادهای محلی این مناطق است.

ایران از قرن ها پیش از عروسک هایی جان مایه دارتر از عروسک های غربی برخوردار بوده است. عروسک هایی که امروزه روایت های کودکانه را در سینه خود حبس کرده و در هزاره های تاریخ رو به فراموشی هستند.

ایران در زمره کشورهایی است که سابقه طولانی و غنی در زمینه افسانه ها، ضرب المثل ها، متل ها و قصه ها دارد و ضروری است تا با حفظ نمادهایی همچون عروسک های محلی که حامل و پیام رسان این افسانه ها هستند در حفظ و پاسداشت فرهنگ بومی و ملی خود گام هایی بیشتری بر داشته و کودکان و نوجوانان را با این گنجینه های ارزشمند بیش از پیش آشنا کرد.

مبارک، نخودی، لعبتک، پوتک، مالوکان، وغ وغ ساهاب، قارقارک، طبلک، سنگ صبور، آهو و بره، جیج وبجی و پازبزک از جمله عروسک هایی هستند که در ورای خود افسانه و حکایتی طول و دراز برای مخاطبان به تصویر کشیده و اندیشه ای را در ذهن مخاطب خود می پرورانند که متاسفانه امروزه بیشتر این عروسک ها نقش گذشته خود را از دست داده و غبار فراموشی بر آنها نشسته است.

در این میان چهارمحال و بختیاری میراث دار عروسک های متعددی از دوران گذشته است که نه تنها در زندگی مردم این مرز و بوم کاربرد داشته بلکه به نوعی یک آئین و نمایش نیز به شمار می رفته اند.

این عروسک ها با وجود اسباب بازی های مدرن و ماشینی اهمیت گذشته خود را از دست داده اند و اگرچه مسئولان در تلاش برای احیای این عروسک ها هستند اما با این وجود نقش آنها در زندگی مردم و در دنیای کودکان امروز بسیار کمرنگ شده است.

بابازک «عروسک رقصان لیلی» و چمچه گلین از جمله عروسک های محلی استان چهارمحال و بختیاری هستند که ضمن آنکه از معروفترین عروسک های کشور به شمار می روند بلکه حامل فرهنگ غنی این مرز و بوم به شمار می روند و در دوران گذشته با زندگی مردم استان به شدت عجین بوده اند.

بازبازک از نخستین عروسک های ایرانی، متعلق به منطقه بختیاری است و تنها عروسکی است که دست هایش تکان می خورد، در فرهنگ بختیاری قدیم، این عروسک به همراه جهیزیه دختران به خانه عروس فرستاده می شده است. امروز ساخت این عروسک منحصر به تاج ماه حیدریان گل سفیدی است که در منطقه گل سفید مشایخ شهرستان کیار سکونت دارند و ساخت این عروسک بومی را همچنان ادامه می دهد.

عروس بازبازک در شهریور سال 1394 به شماره 1095 به عنوان یکی از آثار معنوی کشور در میراث ملی به ثبت رسیده است.

بهمن عسگری سوادجانی، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری چهارمحال و بختیاری به خبرنگار خبرگزاری شبستان در شهرکرد گفت: این پرونده ثبتی از سوی دو استان چهارمحال و بختیاری و خوزستان به صورت جداگانه تهیه و به شورای عالی ثبت ارسال شده بود که با توجه به پیگیری های به عمل آمده هر دو استان موفق به ثبت این اثر فرهنگی ناملموس شدند.

وی افزود: بازبازک، عروسک بومی و محلی استان است که آداب و رسوم، آئین و زندگی قوم بختیاری را به نمایش می گذارد.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری چهارمحال و بختیاری بابیان اینکه این عروسک از چند تکه چوب و پارچه در قالب لباس محلی بختیاری و ابزار دست بشر تهیه می شود، تصریح کرد: به وسیله این عروسک شادی، غم و رفتارهای مردم در آئین های مختلف قوم بختیاری به نمایش گذاشته می شود.

عسگری سوادجانی افزود: هم اکنون 50 زن روستایی با نظارت تاج ماه حیدریان در منطقه گل سفید مشایخ شهرستان کیار در تولید عروسک بازبازک فعالیت دارند.

عروسک چمچه گلین از دیگر عروسک های ارزشمند و بومی چهارمحال و بختیاری است.

این عروسک که در سال های گذشته برای طلب باران در منطقه بن از آن استفاده می شده است امروزه حضوری کمرنگ دارد و کاربرد و نقش گذشته خود را از دست داده است.

چمچه گلین از یک ملاقه چوبی و مقداری پارچه ساخته شده است، در سال های گذشته که از آن با عنوان عروسک طلب باران هم یاد می شده مردم این عروسک را درست می کردند و در کنار آن با پختن آش دوغ و توزیع آن در سراسر روستا و منطقه از آسمان طلب باران می کردند.

با این وجود فرزاد رحیمی، مدیرکل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان چهارمحال و بختیاری از احیای این عروسک در شهرستان بن خبر داده و می گوید: این اقدام در راستای حفظ فرهنگ بومی و آئین های محلی منطقه انجام گرفته است.

وی افزود: عروسک های بومی از اهمیت بالایی در حفظ ارزش ها و فرهنگ منطقه برخوردار هستند اما از آنجا که در سال های اخیر از نقش آن ها در زندگی مردم کاسته شده و روبه فراموشی گذاشته، ضروری است تا در احیای این عروسک ها تلاش بیشتری انجام گیرد.

افسانه قانی، استاد دانشگاه هنر شهرکرد نیز گفت: عروسک های محلی روایت کننده فرهنگ و آداب و رسوم بومی برای کودکان هستند و از همین رو تولید و استفاده از عروسک های بومی می تواند نقش موثری در تبیین فرهنگ غنی ایرانی در بین کودکان داشته باشد.

وی افزود: ساخت عروسک های بومی با دستان پرمهر مادران روح و لطفات مادرانه را به آنها می بخشد و این احساس به کودک منتقل می شود که می تواند نقش مهمی در تربیت آنها و آشنایی با فرهنگ کهن منطقه داشته باشد.

این استاد دانشگاه هنر شهرکرد بابیان اینکه استفاده از عروسک های بومی در زندگی امروزی منسوخ شده است، تصریح کرد: ورود اسباب بازی ها و عروسک های غربی از جمله باربی به کشور سبب شد تا خانواده ها گرایش به خرید این محصولات برای فرزندان خود پیدا کنند و این موضوع آنها را از ارزش ها و فرهنگی بومی خود دور کرد.

این محقق حوزه فرهنگ و هنر ادامه داد: مسئولان فرهنگی باید تلاش بیشتری برای احیای عروسک های محلی که هر یک نمادی از فرهنگ و تمدن ایران به شمار می رود به کار گیرند چراکه برای پیروزی در مصاف با جنگ نرم دشمن باید از همه داشته های خود حراست کنیم.

قانی خاطرنشان کرد: می توان با به روز کردن عروسک ها آن را برای کودکان امروزی جذاب تر کرد تا در انتخاب بین عروسک های وارداتی و بومی، عروسک های بومی را ترجیح بدهند.

وی، برگزاری جشنواره ها و نمایشگاه های عروسک های بومی را از راهکارهای احیای این دست سازهای ارزشمند دانست و گفت: فرهنگسازی از طریق صدا و سیما و رسانه ها نیز می تواند در این حوزه نقش بسزایی ایفا کند.

قانی خاطرنشان کرد: نقش خانواده ها در این حوزه را نیز نمی توان نادیده گرفت چراکه خانواده ها می توانند با خرید عروسک ها و محصولات ملی و بومی، کودکان خود را از سنین کم به این تولیدات علاقه مند کنند.

گزارش: سجاد عباسی