سیری در اندیشه سیاسی امام موسی صدر/ آزادی در کنار خیر معنا پیدا می­‌کند

به گزارش سرویس دیگر رسانه های خبرگزاری شبستان؛ چنان‌ که‌ از نوشته‌ها و عملکرد امام‌ موسی‌ صدر بر می‌آید، زیربنای‌ ساختار اندیشه‌ ایشان‌ را مسأله‌ «تأمین‌ زندگی‌ اجتماعی‌ شایسته‌ برای‌ انسان‌» تشکیل‌ می‌دهد. در اندیشه‌ امام‌ حیات‌ آدمی‌ وسیله‌ای‌ است‌ برای‌ ارتقای جایگاه‌ او و تحقق‌ ارزش‌های‌ انسانی؛ آن‌چنان‌ که‌ شریعت اسلامی‌ نیز بدان‌ اشاره‌ دارد. در اندیشه‌ امام‌ صدر «آزادی‌» مسئولیتی‌ انسانی‌ در برابر خداوند و مبنای‌ اصلی‌ شکل‌ گیری جامعه‌ انسانی‌ خیرخواه‌ به‌ شمار می‌آید. از سوی‌ دیگر، محور همکاری‌ با «دیگران‌»، و از جمله‌ «غرب‌»، توانایی‌ ذاتی‌ و فکری‌ آن‌ تمدن‌ برای‌ تحقق‌ رسالت‌ الهی‌ در میان‌ انسان‌‌ها و رساندن‌ آنان‌ به‌ مقام‌ جانشینی‌ خداوند بر روی‌ زمین‌ است.خبرگزاری ایکنا در گفتگو با دکتر شریف لکزایی عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و نویسنده کتاب منتشرنشده اندیشه سیاسی امام موسی صدر به بحث درباره جایگاه آزادی در اندیشه های او پرداخته است که اکنون پیش روی شماست.

آقای دکتر شما اثری در دست طبع دارید که درباره اندیشه امام موسی صدر دارید که در آنجا مبسوط به بحث آزادی پرداختید، ابتدا به صورت مختصر راجع به مختصات اندیشه سیاسی امام موسی صدر توضیح دهید؟

 تقدمی که به لحاظ رتبی، امنیت بر آزادی در اندیشه ایشان وجود دارد از این باب است؟

از این باب است، تقدم در آنجا رُتبی است واِلا ارزشی­‌ش را بعداً درباره آن صحبت خواهیم کرد، در پرسش­های شما هم بود که بالاخره آزادی دارای چه ارزشی است، خود آزادی هم به لحاظ تفکرِ اسلامی و به لحاظ تفکر فیلسوفانِ متعالی ارزش تلقی نمی‌­شود؛ به لحاظ اوج خودش. وسیله­ای است که شما به مرحله دیگری منتقل شوید. اینجا شما نباید فقیر باشید اگر فقیر باشید ناآزاد هستید و اگر استقلال­تان را از دست بدهید، استقلال خودتان را از دست می‌­دهید و استقلال کشورتان را هم از دست می‌­دهید، چون برای یک لقمه نان باید خانواده و شهر و کشورتان را بفروشید، تفاوتی هم ندارد استبداد باشد که داخلی می­‌شود یعنی فروش امکانات خودش. فردی هم ممکن است کل کشور را بفروشد که این استعمار است آن هم ناآزاد است و آنجا بیشتر استقلال مطرح می‌­شود که ارتباط بسیار مستقیمی با بحث آزادی دارد، یعنی شما آزادیِ کشور را مخدوش کردید، یک کشور با همه امکانات خود ناآزاد شده است. استبداد که عنصر داخلی است که ناآزادی را شکل می‌­دهد از آن طرف فرهنگی هم است.

در حوزه سیاست امام موسی صدر با یک جامعه متکثر، متنوع و متفاوت و چندفرهنگی و هم با یک جامعه در بخش­هایی عقب­‌مانده به لحاظ اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و ناعادلانه که نابرابری در آن خیلی شدید است مواجه است. در چنین جامعه‌ای خیلی‌ها ممکن است بگویند شما از این مسیر نروید بروید شکم­شان را سیر کنید، شما شکم­شان را سیر کردید آیا توانسته ظرفیت خودش را بروز و ظهور بدهد؟ الان در بحث توسعه برخی از کشور‌ها را فکر می­‌کنیم توسعه­یافته شدند، کشور‌های حوزه خلیج فارس، برج­های آنچنانی دارند که اصلاً در دنیا نیست، ولی آیا این کالای لوکسی که آنجا در اختیارش قرار گرفته مولّد خود این کشور بوده و خود این شخص آمده و تولیدکننده بوده است؟ در مالزی به همین ترتیب خیلی رشد خوبی داشته، ولی به چه قیمتی؟ یا با چه انگیزه­ای؟ آیا من مولّد هستم و من به این نقطه رسیدم که بتوانم برج­‌سازی کنم؟ این تولید محصول کار من است که در این نقطه دارم زندگی­ می­‌کنم یا نه؟! من کسی را آوردم که اینجا انجام بدهد و وقتی او برود همه چیز تعطیل می‌­شود، چیزی که هم در ایران وجود داشته و هم در کشور‌های دیگر تجربه کردیم.

متاثر از اندیشه سیدباقر صدر بوده؟

خیر! تا آنجا که بنده اطلاع دارم شهید سیدباقر صدر متأثر از ایشان بوده است، جمله­‌ای هم از شهید صدر نقل می­­‌شود که خودش را شاگردِ یکی از آقایان احتمالاً آیت‌الله حائری می­‌داند، می­‌گویند چطور؟ شما که ایشان را ندیده‌اید و نزد ایشان شاگردی نکرده‌اید؟! می­‌گوید به واسطه امام موسی صدر بحث­‌های ایشان به من منتقل شده است و من خودم را شاگرد ایشان تصور می­‌کنم. شهید سیدباقر صدر خیلی با ایشان متفاوت است، در واقع شهید صدر شبیه شهید مطهری است و از لحاظ نظری بسیار قوی و عمیق بوده است. البته امام موسی صدر هم به لحاظ پایه­‌های نظری و علمی و حوزوی خیلی قوی است و اگر در حوزه علمیه می‌ماند و به درس و بحث می­‌پرداخت حتماً به سمت مرجعیت حرکت می‌کرد و چیزی کمتر از هم عصران خودش نداشت. با این حال ایشان رسالت دیگری را برای خود در نظر گرفت و در پی این رسالت خودش حرکت کرد.

 ممکن است کسی خانه­‌اش را پشت آفتاب بسازد یا رو به آفتاب!

 اندیشه‌های امام موسی صدر بی­بدیل است؟

البته این هم نه بر مبنای نگاهِ ذات­‌گرایانه بلکه بر مبنای اختیار و عمل انسان به دست می­‌آید؟

 تفاوتی که ما در بحث فلسفه سیاسی مدرن و فلسفه سیاسی کلاسیک داریم، در فلسفه سیاسی مدرن نقطه عزیمت بحث آزادی معمولاً خودآئینی است اینکه می­گویند انسان به خود وانهاده است، توانایی انسان در تصمیمات زندگی­اش است و به همین خاطر هم است برخلاف اندیشه سیاسی کلاسیک که یک فضیلت را تعریف می­کند در اندیشه مدرن ما هیچ­گونه هدف­گذاری غایی و پیشینی را به عنوان هدف آزادی نمی­توانیم در نظر بگیریم و حتی تعریفی که هگل دارد می­گوید اگر ما در این فضا رفتیم آن وقت دیگرآئینی اتفاق می­افتد و به شدت فیلسوفان مدرن مانند کانت و هگل با مقوله دیگرآئینی تقابل می­کنند و آن را ممنوع می­دانند موضع امام موسی صدر در این زمینه چیست؟ نقطه عزیمت امام موسی صدر در بحث از آزادی چیست؟ شباهت با فیلسوفان سیاسی کلاسیک دارد یا مدرن؟

خودبسندگی و اومانیزم که در غرب وجود دارد، خودتعیّن­بخشی انسان در بحث امام موسی صدر نیست یعنی امام موسی صدر یک انسانِ مسلمانِ شیعه دوازده امامی است که وقتی امامت و ولایت را تعریف می­کند می­گوید: این همان سیاست و حکومت است؛ ولایت در واقع بخش اجرایی طرح و برنامه­ای است که رسالت پیامبر(ص) اقتضاء می­کرد. از این منظر نگاه می­کند که البته انسان باید با انتخاب خودش آن را بپذیرد. بنابراین این انسان در فضای فضیلت حرکت می­کند و انسان را خودبسنده نمی­داند. درست است از آزادی شروع می­کند ولی آزادی را به همین معنیِ امکان، ظرفیت و توان که می­تواند سایر نیروهای انسان را آزاد کند و به بروز و ظهور آنها دارد نگاه می­کند و انسانی که انا لله و انا الیه راجعون است. بنابراین فکر می­کنم تفاوت در بخش انسان خیلی متفاوت است یعنی شاید لازم باشد جلسه ای درباره انسان­شناسی امام موسی صدر صحبت کنیم که به انسان چگونه نگاه می­کند. ایشان بر این نظر است که انسان خودبسنده و خودبنیان نیست. معتقد است انسان فطرتی دارد و فطرت او الهی است. از نگاهِ امام موسی صدر ما تلاش می­کنیم نشان دهیم این انسان ارتباطش با خدا، ارتباطش با انسان­های دیگر و ارتباط با انبیاء و اولیا و ارتباطش با دین، ارتباطش با حکومت و نظام سیاسی و دیگر پدیده­ها و طبیعت چیست. اینها را توضیح می­دهد، ما مجاز به تصرف غیرناعادلانه و غیرطبیعی از طبیعت نیستیم و امام موسی صدر این را مجاز نمی­داند، شما اجازه ندارید تغییراتِ غیرمعقولی در طبیعت ایجاد کنید به همان گستردگی­ای که ایشان آزادی را می­بینید و شما در هر فضایی می­توانید حرکت کنید، ولی این فضا به گونه­ای ترسیم می­شود که انسان آنجا فاعلِ به تسخیر است، یعنی در گستره هستی شما آزاد هستید و می­توانید عمل کنید، ولی عمل شما باید مطابق خیر باشد. شما در اندیشه های بنتام و میل ببینید که لذت حاکم است، امام موسی صدر فقط لذت نمی­داند، در هابز نگاه کنید می­بینید امنیت و نظم است، در اندیشه اهل سنت هم همین است که این تمام ماجرا نیست و بخشی از واقعیت است، یا شما مانند ماکیاولی نگاه می­کنید، ولی فقط فریب نیست، بلکه همه اینها جنبه­های مختلف انسان هستند، شما باید مسیر اعتدالش را پیدا کنید.

 هر کدام ساحت­‌هایی از وجود آدمی­‌اند؟

بله! یعنی هر سه ساحت در انسان وجود دارد ولی مثلاً از این طرف شما ترس و هراس را دارید از آن طرف جسارت را دارید، ولی نقطه اعتدالش شجاعت است. شما باید بتوانید این مسیرتان را طوری تدوین کنید که اعتدال باشد در آن راستا و در نقطه اعتدال حرکت کنید واِلا این امکان را دارید که این طوری هم حرکت کنید فقط لذت­گرا باشید، فقط لذت را ببینید می­توانید فقط همان نگاهِ گرگی را به انسان داشته باشید یا نگاهِ خوشبینانه مطلق را داشته باشید تفاوتی ندارد. اینها مراتبی از وجود انسان هستند که باید تلاش شود که آن جنبه خیرش شکوفا شود، ولی این آزادی می­تواند آن جنبه شرش را هم شکوفا کند و یا جنبه لذت محض‌اش را و یا جنبه فریب اش را.

 آزادی هم همین­‌جاست که معنای خودش را پیدا می­‌کند؟

بله. شما به عنوان یک متفکرِ مسلمان اصلاً نمی­توانید فقط لذت­گرا باشید، ولی لذت­گرایی هم جزئی از آن ساحت وجود است که باید در حوزه معقول خودش معنا پیدا کند و در زندگی حضور داشته باشد. اتفاقاً در اندیشه شیعی نگاه هابز به انسان، نگاه لاک به انسان، نگاهِ دیگر متفکران هر کدام یک ساحت از ساحتِ وجودی انسان تلقی می­شود شما نمی­توانید آنها را از انسان جدا کنید ولی اینها فقط یک بخش را برجسته کردند.

 مثلاً انتقاد امام موسی صدر در رابطه با آزادی نسبت به جان استوارت میل درواقع در بحث لذت­گرایی در استفاده از لذت نیست در اکتفا به لذت است؟

بحث خیر مهم است. در بحث­های امام موسی صدر هم بحث خیر حضور جدی دارد. از نظر صدر آزادی در کنار خیر معنا پیدا می­کند و باید معنا پیدا کند نه در کنار شرّ، ولی شرّ هم ممکن است تحقق پیدا کند. هیچ اشکالی ندارد، این ظرفیت انسان است به هر حال استوارت میل این طور تصور کرده که فقط باید لذت باشد، اما فقط این نیست ولی این هم است.

 آزادی در اندیشه ایشان خیلی ربط پیدا می­کند به همین واژه­‌هایی که فرمودید مانند واژه خیر و علم. وقتی به معنای لغوی واژه نگاه می­‌کنیم هیچ ربطی به آزادی ندارند در حالی که به نظر می‌­رسد در اندیشه امام موسی صدر اینها بهم ربط دارند، حالا باید این را در شبکه معنایی فهم کرد، این چگونه است؟

امام صدر تصری می کند که «آزادی صحیح آن آزادی­ای است که برخوردار و سرشار از آگاهی و علم باشد.»، اگر آزادی بخواهد یک جهت خیری داشته باشد بدون علم و آگاهی ممکن نیست. شما جامعه ای را آزاد کنید ولی جامعه جاهل و بیسواد باشد، مسلما این جامعه به ضد خودش مبتلا می­شود و هرج و مرج در این جامعه فراگیر می­شود، مانند آفتاب که تابش می­کند و به همه این نور را می­رساند و مثلاً یک گیاهِ خودرویی که مضر است آن هم رشد می­کند، اینجا باید این جامعه اجازه ندهد که آن رشد کند. جامعه هم همین است. شرایطِ بهره­مندی از آزادی چیست؟ نشان می­‌دهد آگاهی و علم است، اگر واقعاً یک جامعه‌­ای، یک کودک خردسالی، شما بگویید او آزاد است هر کاری دلش می­خواهد بکند، مثلاً اگر بخواهد خودش را از پنجره طبقه چهارم به پایین پرت کند، شما اجازه می­دهید؟ نه! خودش تشخیص نمی­‌دهد، چون علم ندارد، آگاهی هم ندارد، مثلاً نمی­‌داند آنجا برود، پایین پرت می‌­شود ولی یک آدم بزرگی که لب پنجره ایستاده شما به او چه می­گویید؟ نحوه برخورد ما با این دو متفاوت است، یک نفر به لبه پنجره رفته و می­خواهد خودکشی کند، شما چگونه می‌­خواهید او را از این کار منصرف کنید؟ جز اینکه بتوانید او را قانع کنید، شاید به خاطر اینکه می­‌خواهد این درد و این مشکل منتشر شود خودش را از پنجره به پایین پرت کند مانند خودسوزی­‌ای که در تونس اتفاق افتاد و منجر به انقلاب شد، اتفاقاً خودسوزی منجر به آگاهی شد ولی بالاخره او مانند آن بچه خردسال نبود که شما جلوی او را بگیرید و بگوئید خودت را آتش نزن، فضای خودسوزی و شرایطی که بتواند خودش را بسوزاند از دسترس او خارج می­‌کنید، ممکن است این اتفاق نیفتد و معمولاً نمی­‌افتد یعنی این امکان را دارد که این اتفاق بیفتد. پس این جمله را که خواندم «آزادیِ صحیح، آزادی­‌ای است که برخوردار و سرشار از آگاهی و علم باشد»؛ در واقع توجه به جایگاه و ارزش آزادی و نگاه به خاستگاه آزادی و نیز آگاهی از مواضعِ آزادی جز از مسیر علم ممکن نخواهد بود؛

پس آزادی در اندیشه امام موسی صدر مشروط است؟

 در آن چارچوب نباید هیچ محدودیتی برای آن قائل شویم؟

نباید چاقو در اختیارش بگذاریم! بچه آگاهی و علم ندارد و نمی­‌فهمد. البته این بحث مهمی است. شهید بهشتی می­‌گوید در روایت است که شما بچه‌­تان را مجبور کنید که نماز بخواند؛ از ۷ سال به بالا. بعد می­‌گوید عملِ به این روایات آن قدر ظرایف دارد که از عهده هر کسی برنمی­‌آید، درست هم می­‌گوید خیلی از افرادی که از نماززده می­‌شوند، به خاطر رفتار پدر و مادری است که به استناد همان روایت بچه­‌شان را مجبور کردند که نماز بخواند. مثلاً شما می­‌توانید زمانی که نماز می­‌خوانید بچه­‌تان را تشویق کنید مثلاً برویم مسجد ولی صبح که نمازش دارد قضا می­‌شود او را به زور بیدار کند، بلند شو نمازت قضا شد. او متنفر می­‌شود.

کسی را ندیدم که نسبت به روایات این طور نهی کند و بگوید شما اصلاً نمی­‌توانی! شما اجازه ندارید به این روایت عمل کنید، چون بلد نیستید، اگر بلد هستید بسم­‌الله! یک کارِ واقعاً روانشناسانه ظریفی می­‌خواهد که شما انجام دهید. حالا در فضای زندگی دور و برمان که نگاه می­‌کنیم نمونه­‌های زیادی از این چیزها داریم؛ چه در فضای زندگیِ خانوادگی­‌مان، بستگان­‌مان و نزدیکان­‌مان، در فضای مدرسه در حوزه اجتماعی، حوزه اجتماعی این می­‌شود. آقا من اجازه­ دارم به عنوان بزرگ این جامعه یک شرایطی وضع کنم که انسان­‌ها را محدود بکند؟ امکانش است می­‌توانم؟ می­‌گوئیم شما چند بچه را آوردید یک فضایی هم در اختیار آنها قرار دادید که اینها بازی کنند، مراقبت هم می­‌کنید اما آیا جامعه این طوری است؟ ما جامعه را چگونه تصور می­‌کنیم؟

فکر می­‌کنم پیچیدگی زیادی دارد که جامعه دیگر این قدر راحت نخواهد بود، امام موسی صدر هم می­‌گوید: ما براساس نُرم­‌هایی که وجود دارد باید عمل کنیم، مثلاً وقتی من دیندار هستم براساس آن فهمی که وجود دارد باید عمل کنم حالا یا خودم به این فهم می­رسم براساس علم و آگاهی که نقش مهمی دارد. تنها اختیار آزادی و اراده نمی­‌تواند برای انسان فضیلت ایجاد کند. ببینید آفتاب می­‌تابد، این عمل چه فضیلتی است؟ هیچ فضیلتی محسوب نمی‌­شود، چه زمانی فضیلت محسوب می­‌شود؟ وقتی بتواند به تعبیر ایشان شکوفایی انسان را رقم بزند یعنی تابش آفتاب بتواند هستی را زنده کند و حیات ببخشد. اینجا هم همین است، تنها اختیار، آزادی و اراده نمی­‌تواند برای انسان فضیلت ایجاد کند، بلکه همه کرامت­ و فضیلت انسان در این است که راهِ خیر و ثواب را اختیار کند، اگر راهِ خیر و ثواب را اختیار نکند اصلاً نمی­‌تواند در آن مسیر قرار گیرد و خیر معنا پیدا می­‌کند و از آن خودبسندگی رها می­شود.

 یعنی امام موسی صدر، خیر را بیرون از انسان تعریف می­‌کند؟

امام موسی صدر می­گوید: خیر با علم و آگاهی به وجود می­‌آید، راهی به جز این ندارد شما جامعه‌­ای را آزاد می­کنید این جامعه جامعه آگاهی نیست، جامعه عالمی نیست، دست و پای آزادی را قطع می­‌کند. باید آموزش ببیند و فرهنگ جامعه ارتقا یابد.

 آیا این چیزی که فرمودید با علم و آگاهی به دست می­‌آید همان خیر است، این خیر به دست آمده با علم و آگاهی می‌­تواند دو تا معنا داشته باشد، یا کشف می­‌شود یا خلق می­‌شود چیزی که ما در بحث اندیشه اگزیستانسیالیسم داریم که اینها به‌شدت معتقدند که ما خیرها را خودمان خلق می­‌کنیم، آن چیزی که ما تعریف می­‌کنیم خودش فضیلت و ارزش می­‌شود نه اینکه چیز پیشینه بوده و ما آن را کشف می‌­کنیم، این در اندیشه امام موسی صدر چگونه است؟ این خیرها خلق­‌شدنی است یا کشف­‌شدنی است؟

ممکن است هر دو باشد. ممکن است در حوزه اعتباریات باشد که ما باید خلق کنیم ولی در حوزه حقایق و غیراعتباریات، خیر! کشف شدنی است، ولی فکر می­‌کنم اگر واقعاً انسان ظرفیت‌­های وجودی خودش را بخواهد تحقق ببخشد این مسیر شدن را طی می­‌کند، این مسیر شدن براساس نگاهِ حرکتی هر لحظه دارد حیات بخشیده می­‌شود. نفس هر بار که بالا و پایین می­آید به خاطر حیات مجدد است، وقتی این طور نگاه شود خیلی متفاوت است یعنی از آن نگاه اگزیستانسیالیستی به نظر من خیلی متمایز می­شود.

یک جلسه لازم است بحث شود که چه انسانی می­‌تواند آزاد باشد؟ جدا از اینکه ما قائلیم باید عالم باشد، باید بتواند مسیر را تشخیص دهد. اگر مسیر را تشخیص ندهد، چگونه می تواند به سمت خیر برود؟ چگونه می تواند تحلیل کند و مسائل جامعه خودش را فهم کند، چگونه می تواند تفاوت، تمایز و اشتراکاتش را با دیگران تشخیص دهد و ارتباطش را با خدا چگونه تنظیم کند؟ اینها همه در فضایی است که دانش و آگاهی وجود داشته باشد و معرفت، حالا در بحث­‌های ملاصدرا، بحث معرفت خیلی مهم است، در رساله سه اصل ایشان مطرح می­‌کند و می‌گوید: جهلِ به معرفت الله و معرفت نفس شما را به راهِ غیر از سعادت سوق می­‌دهد و حتی بحث گناهان کبیره را هم که ملاصدرا مطرح می­‌کند، می‌گوید: بزرگترین گناه کبیره، سدِ باب معرفت­‌الله است یعنی گناه اجازه نمی­‌دهد انسان آگاهی، دانش و تفکر کند!

 در جهان مسیحیت میوه ممنوعه همان آگاهی و معرفت است؟