خبرگزاری شبستان: صرف‌نظر از نقش مساجد در شماری از رویدادهای سیاسی و اجتماعی ایران معاصر و نادیده انگاشتن دوران فترت مساجد در روزگار خودسری رضاشاه، آنچه بیشتر باعث رونق مساجد در سال‌های میان شهریور 1320 تا بهمن 1357 شد و در نبود نهادهای مدنی، کارکرد سیاسی و اجتماعی آنها را پررنگ کرد، فعالیت تشکل‌های مذهبی و پیوندگرایان دینی با مسجد بود.
در این میان، نوگرایان دینی که ارتباط چندانی با لایه‌های مؤمن مسجدی نداشتند و محافل خود را اغلب در مؤسسه‌های فرهنگی و جدا از مسجد برپا می‌کردند، به تدریج توانستند با فعالیت در چند مسجد، توجه جوانان مشتاق و بخش عظیمی از مردم را به سمت مساجد جلب کنند.
پیوند نوگرایان دینی با مساجد و دیگر نهادهای رسمی مذهبی در پی سخنرانی‌های دکتر علی شریعتی در حسینیه ارشاد به اوج خود رسید و از آن پس در بیشتر مساجد در کنار منبر وعظ و خطابه، یک میز و صندلی نیز برای سخنرانی سخنرانان غیرمعمم تعبیه شد.
از نمازگاه تا مسجد
تجریش مرکز شمیرانات از آبادی های بسیار قدیمی است که در دیرگاه «طجرشت» خوانده می شد. این ناحیه پیش از دگر شدن به شهری کوچک و مدرن و متصل به تهران بزرگ تا همین پنجاه، شصت سال اخیر، ییلاق اعیان و اشراف تهران بود و مورد توجه همگان. سفرهای چند روزه اهالی تهران به تجریش و توقف در مناطق خوش آب و هوای اطرافش در تابستان ها آن قدر زیاد بود که در پاره ای از شب ها به سبب ازدحام جمعیت، رفت و آمد مشکل می شد.
تجریش، گذشته از خوش آب و هوایی، به دلیل وجود مرقد امامزاده صالح و امامزاده چنار در آن از دیرباز ویژگی شهرها و اماکن زیارتی را نیز دارا بود که از جمله آنها می توان از وجود مساجد متعدد در اطراف امامزاده صالح نام برد.
تعداد این مساجد کوچک و بزرگ که شاید بیشتر آنها برای رفع نیاز زائران امامزاده و دیگر مسافران ساخته شده بود، فقط در گوشه و کنار امامزاده به هفت باب می رسید که عبارت بودند از مسجد امامزاده صالح معروف به مسجد جامع، مسجد اعظم واقع در جنوب شرقی امامزاده در کنار تکیه پائین، مسجد خان (مسجد صاحب الزمان فعلی) واقع در بازار تجرش، مسجد فاطمیه در شمال امامزاده و جنوب پل تجریش، مسجد گیاهی در شمال پل تجریش و ابتدای خیابان آیت الله ملکی (سعدآباد)، مسجد استاد عزیز واقع در غرب امامزاده و ابتدای خیابان مقصودبیک و مسجد همت واقع در قسمت غربی امامزاده.
درباره قدمت مسجد همت، پژوهشی به اهتمام داوود روزبهانی یکی از متصدیان این مسجد در سال 1374 به انجام رسید و مصاحبه هایی با 30 تن از سالخوردگان تجریش به عمل آمد و آگاهی هایی در این زمینه جمع آوری شد. بنا به گفته شادروان استاد حاجی ارشدی، پیرمرد خوش سخنی که در هنگام مصاحبه 115 سال داشت و هوش و حواسش هنوز پابرجا بود، چاقوتیزکن متدینی به نام ابرام (ابراهیم) چرخی در قسمتی از قطعه زمینی نزدیک به امامزاده صالح، سایبانی از حصیر ساخته بود و از آن به عنوان نمازخانه استفاده می کرد.
به تدریج برای اینکه بتواند در زمستان و هنگام بارندگی نیز از این نمازخانه ده-دوازده متری استفاده کند، دیواری دور آن کشید و سقفی بر آن نهاد که این کار را باید نخستین سنگ بنای مسجد همت به شمار آورد و ابرام چرخی را بانی این مسجد نامید.
با وجود این تا سال های آغازین دهه 1320، هنوز مسجدی به نام همت ساخته و نامگذاری نشده بود. عبدالخالق الیاسی از فعالان قدیمی سیاسی-مذهبی مسجد همت به یاد می آورد، حدود سال 1310 که کودکی هفت-هشت ساله بود، وقتی با پدرش از مقابل مسجدی که بعدها به همت معروف شد، می گذشت آن را به شکلی متفاوت با شکل امروزی آن می دید.
در آن سال ها در محل کنونی مسجد همت که اطراف آن بسیار زیبا و باصفا بود، مسجد کوچکی موسوم به مسجد امین الدوله به چشم می خورد که فقط 150 متر مساحت داشت.
این امین الدوله که آن مسجد به نامش معروف شده بود، گویا میرزا محسن خان امین الدوله (1267-1329) شوهر فخرالدوله (دختر مظفرالدین شاه) و پدر دکتر علی امینی است که به نظر می رسد، خود و همسرش، افرادی نیکوکار و اهل خیرات و مبرات بوده اند و ارتباط وی با مسجد نیز باید از اراضی پائین مسجد همت نشأت گرفته باشد.
در آن زمین ها، فخرالدوله، قلمستانی داشت که قناتی به نام قنات عماد وارد آن می شد و مادر چاهش نیز زیر مسجد همت بود. از ذهن دور نیست که امین الدوله در کنار این مادرچاه و چنار تنومند و سر به آسمان سایش ( این چنار بنا بر نظر کارشناسان حدود پانصد سال است که پابرجاست) که نمازگاه ابرام چرخی در آن بنا شده بود، مسجد کوچک و ساده موسوم به مسجد امین الدوله را ساخته باشد.
به هر رو مسجد امین الدوله که بعدها به مسجد همت معروف شد به صورت ایوان سقف داری بود که در قسمت جلوی آن یک ردیف نرده چوبی سبزرنگ نصب کرده و کف آن را نیز با قطعه ای حصیر پوشانده بودند. در حیاط مسجد نیز حوض کوچکی وجود داشت که آن را از چاهی که در کنارش قرار داشت، پر از آب می کردند.
پس از شهریور 1320 هنگام بازسازی مسجد تلمبه ای روی چاه گذاشتند که تا زمان لوله کشی آب تصفیه شده در شمیران در اوایل دهه 1340، همچنان از آن استفاده می شد؛ البته مسجد امین الدوله تقریبا متروک بود و کمتر کسی برای نماز خواندن به آنجا می رفت.
مهجوری این مسجد در عصر رضاشاه، خود امتیاز بزرگی بود، زیرا با استفاده از همین دورافتادگی و جدایی از هیاهوی اهل غوغا، میرزاآقا فرهمند توانست به دور از چشم مأموران شهربانی، کلاسهای قرائت قرآن خود را برای کودکان و نوجوانان برپا کند و در سکوت به راه خود ادامه دهد.
بنیان مسجد همت
با شدت گرفتن شعله های جنگ جهانی دوم و ورود متفقین به ایران و فروپاشی حکومت خودکامه رضاشاه، دگرگونی های بنیادینی در اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران رخ نمود؛ از جمله اینکه فعالیت های مذهبی که در دوره رضاشاه ممنوع شده بود، آزاد شد و فعالان مذهبی به تکاپو افتادند.
از بارزترین جلوه های برآمده از این آزادی، رونق دوباره مساجد و رواج کار ارباب منابر بود که از اتفاق، تقارن اول مهرماه 1320ش با اول رمضان 1360 ق بر فروغ آن افزود. به گفته یکی از شاهدان: «صفوف جماعت گشایش یافت و در هر مسجدی که سال های قبل بی واعظ و یا شب ها دارای واعظ گمنام مسئله گویی بود، وعاظ نسبتا معروف به منبر رفتند.»
چندی بعد، حدود سال 1322، مسئولان مسجد امین الدوله همین واعظ خوش بیان و خوش چهره را که به آقا شیخ علی اکبر ترک معروف شده بود به مسجد دعوت کردند تا مردم را موعظه کند. شیخ علی اکبر در مسجد امین الدوله، همواره درباره ضرورت تعمیر مسجد سخن می گفت و از مردم می خواست همت کنند و برای بازسازی آن دست به کار شوند. بالاخره بر اثر سخنان شیخ علی اکبر، عده ای از اهل خیر به شوق آمدند و با کمک مردم، کار تعمیر و بازسازی مسجد را آغاز کردند و سقفی از شیروانی برای آن ساختند. به این ترتیب، مسجد تازه ای ساخته شد که چون مرمت و نوسازی آن به همت مردم انجام شد، از آن پس به «مسجد همت» معروف شد و مورد بهره برداری قرار گرفت.
طالقانی در مسجد همت
مسجد همت امام جماعت راتب (همیشگی) نداشت و گهگاه عالم غیرمعممی به نام شیخ ابوالقاسم ارشدی در آن اقامه نماز جماعت می‌کرد. در این حال در اعیاد مذهبی جشن‌هایی در مسجد همت برپا می‌شد و به مرور فعالیت‌هایی در آن انجام می‌گرفت. این همه باعث شده بود که عده بیشتری از اهالی تجریش به مسجد همت روی آورند و در آن نماز بخوانند، بخصوص آنکه حاج میرزا آقا فرهمند، امام جماعت مسجد شده بود و در همان جا کلاسهای قرائت قرآن خود را برپا می‌کرد.
با وجود این مسئولان مسجد در پی پیش‌نمازی روحانی بودند و سرانجام نیز بر اثر پی‌گیری‌های خود موفق شدند حجت‌الاسلام محمد محققی را راضی کنند تا امامت مسجد همت را به عهده گیرد. با این همه، چندی بعد حجت‌الاسلام محققی به امر آیت‌الله بروجردی برای سر و سامان دادن به امور مذهبی مسلمانان اروپا (در سال 1339) عازم آلمان شد و در مسجد نوساز هامبورگ مستقر شد.
پس از عزیمت حجت‌الاسلام محققی به آلمان، مسئولان مسجد همت از حجت‌الاسلام والمسلمین شیخ محمود اردکانی خواستند تا در آن مسجد اقامه جماعت کند. شیخ محمود اردکانی، داماد اول مرحوم آیت‌الله فاضل لنکرانی، پدر حضرت آیت‌الله فاضل لنکرانی و از نزدیکان آیت‌الله بروجردی بود و در قم زندگی می‌کرد ولی به دلیل ابتلا به بیماری، پزشکان معالج وی توصیه کرده بودند به جایی خوش آب و هوا برود و در قم یا تهران نماند. شیخ محمود نیز تجریش را که در آن هنگام هنوز آب و هوای بسیار مطبوعی داشت، برگزید.
دیری نپایید که شیخ محمود پس از اقامت در تجریش و پذیرفتن امامت مسجد همت به مسجد فاطمیه واقع در جنوب پل تجریش و نزدیک مدخل بازار رفت و در آن به اقامه جماعت پرداخت. مسجد فاطمیه که در آغاز به مسجد حاج حبیب معروف بود، در زمان رضاشاه ویران شده بود و به صورت خرابه‌ای خودنمایی می‌کرد، شیخ محمود اردکانی که دیدن آن مسجد ویران را برنمی‌تافت در پی احیای آن برآمد و گام نخست را در بازسازی آنجا برداشت، از این رو دستور داد مسجد را به کلی خراب کردند و روی پی اولیه‌اش بنای جدیدی ساختند.
به این ترتیب مسجد همت به وضع پیشین خود بازگشت و بدون امام جماعت راتب به فعالیت‌های محدود خود ادامه داد اما آنچه در آن سال‌ها چراغ مسجد را روشن نگه داشته و باعث شده بود همواره حدود پنجاه، شصت نفر در مسجد گردهم آیند، وجود آیت‌الله سیدمحمود طالقانی در مسجد همت و سخنرانی‌های ایشان در شب‌های چهارشنبه بود. آیت‌الله طالقانی که در سال 1327 به مسجد هدایت واقع در چهارراه استانبول رفته و امام جماعت ثابت آن شده بود، خانه‌ای در خیابان جعفرآباد تجریش داشت و هر سه‌شنبه به آنجا می‌رفت و شب هنگام در مسجد همت نماز جماعت می‌خواند و تفسیر قرآن می‌گفت.
حضور هفته به هفته طالقانی در مسجد همت سبب شده بود که همواره گروهی از جوانان و افرادی که در پی فهمیدن مفاهیم اسلامی بودند در جلسات شب‌های چهارشنبه شرکت کنند و بر رونق مسجد بیفزایند. حاج عباس بزرگ‌زاده که در اوایل دهه 1320 جوان مجردی بود و با خانواده‌اش در پامنار زندگی می‌کرد به خاطر می‌آورد در غروب یک سه‌شنبه تابستانی به خانه خاله‌اش در تجریش رفت و هنگام اذان مغرب به پیشنهاد و همراهی شوهر خاله‌اش برای خواندن نماز و شنیدن سخنان آیت‌الله طالقانی رهسپار مسجد کوچیکه (مسجد همت) شد.
جلسات سخنرانی و تفسیر قرآن آیت‌الله طالقانی در مسجد همت، همچنان ادامه داشت تا چهارم بهمن دستگیر و بازداشت شد. با وجود این، جلسات شب‌های چهارشنبه هیچ‌گاه تعطیل نشد و به اهتمام طرفداران آیت‌الله طالقانی و دار و دسته مسجد همت به ویژه شیخ مصطفی ملکی همواره برپا بود و هم‌اکنون نیز برقرار است.
طالقانی، واعظ و منبری حرفه‌ای نبود و به ندرت و در جای دیگری به جز مسجد هدایت سخنرانی نمی‌کرد اما گهگاه به دعوت مصطفی ملکی به مسجد همت می‌رفت و برای مردم سخن می‌گفت. چنان که به گزارش مأمور ساواک در شب 12 دی 1341، مجلس وعظی در مسجد همت تجریش به مناسبت شب تولد حضرت عباس (ع) از طرف آقای مصطفی ملکی ترتیب داده شده بود که آقای سیدمحمود طالقانی به وعظ پرداخت.
طالقانی پس از آزادی از زندان در 16 مهر 1346 هنوز در فکر مسجد همت و برنامه‌های تبلیغی آن بود. وقتی در 24 آبان 46 در خیابان جعفرآباد تجریش با یکی از مسئولان مسجد همت روبرو شد. اولین سؤالش از وضع مسجد همت و ... جلسات هفتگی آن بود که آیا همچنان برقرار است و چند نفر شرکت می‌کنند.
به هر ترتیب، آیت‌الله طالقانی تا هنگامی که مسجد همت دارای امام جماعت ثابت شد و سر و سامان گرفت با برخی متصدیان مسجد و فعالان ملی- مذهبی تجریش مانند محمدباقر پویانفر، محمد محققی، ابوالقاسم عرفانی، رضا ملکی و حسن زمانی در ارتباط بود و کمابیش از اخبار مربوط به مسجد همت آگاه می‌شد.
شش ماه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به دلیل اهمیت حوادث سیاسی- اجتماعی آن روزها و لزوم ارتقای سطح آگاهی‌های سیاسی مردم، حجت‌الاسلام ملکی مجالس وعظ و خطابه‌های شب‌های پایانی ماه رمضان 1358 مسجد همت را به زمین چمن کاخ سعدآباد کشاند و مجالس سخنرانی را در آنجا برپا کرد.
سخنران شب 21 رمضان (شب قدر) 23 مرداد آیت‌الله طالقانی بود که به رغم بیماری و ناتوانی در حضور جمعیت بسیار زیادی درباره رویدادهای پس از پیروزی انقلاب سخن گفت و هشدار داد: عده‌ای باج‌گیر می‌خواهند همه را به اسم اسلام به جان هم بیندازند و به همگان توصیه کرد: نگذارید این انقلاب عظیم و توحیدی به درگیری‌ها و جنگ‌های داخلی تبدیل شود.
سخنان آیت‌الله طالقانی در آن شب، خاطره خطابه‌های شورانگیز ایشان را در دل و دیده کسانی که سال‌ها پیش شنونده سخنان او در مسجد همت بودند، زنده کرد و دغدغه‌های همیشگی ایشان را در نخستین سال پیروزی انقلاب نمایان‌تر ساخت.
پایان پیام/
نظر شما