برج های تجاری در دل بافت تاریخی/سرای میخچی در یک قدمی تخریب

خبرگزاری شبستان - رشت، آثار تاریخی هر کشوری نشانگر هویت ملی و تاریخی مردمان آن جامعه و پیشینه تاریخی منطقه است. آثار تاریخی میراث همگانی است که حفاظت از روند تکامل تمدن بشری را به دنبال خواهد داشت.

گرچه طبق قانون سازمان میراث فرهنگی عهده دار حفاظت و حراست از این آثار تاریخی است اما این سازمان به تنهایی قادر به چنین کاری نیست زیرا مقوله ایی فرابخشی است که نیازمند بسیج عمومی، دولتی و مردمی است چراکه ویرانی میراث فرهنگی و تاریخی زندگی معنوی جامعه را به خطر می اندازد.

سرای میخچی رشت که شمارش معکوس برای تخریب آن آغاز شده است یکی از بناهای تاریخی واقع در بافت مرکزی و هسته تاریخی شهر است که امروز در معرض تخریب و نابودی است و اما و اگرهای بسیاری را در ذهن شهروندان رشتی ایجاد کرده است.

تمام شهرهای معاصر که به سرعت پیشرفت می‌کنند بیشتر نگرانی‌هایشان، نگهداری از هسته‌های تاریخی شهرهاست. اگر هسته تاریخی شهری از بین رود هویت تاریخی مردم آن شهر نیز نابود می شود. نباید هسته‌های تاریخی شهرهای مدرن را از زندگی خالی کرد بلکه باید یاد بگیریم چگونه می‌توان میان نیاز وافر برای حرکت به سمت شهرهای مدرن و حفظ عناصر تاریخی تعادل ایجاد کرد.

سرای میخچی بنایی متعلق به دوران پهلوی است که هفتم اسفند سال 86 با شماره 21556 به ثبت ملی رسید و طی حکم دیوان عدالت اداری از ثبت آثار ملی بیرون آمد.

این سرا در خیابان شریعتی روبروی مسجد حاج مجتهد واقع شده که در کنار معماری مدرن همچنان بر معماری دهه 30 خود وفادار مانده و به دلیل اقلیم مرطوب و بارندگی های فراوان در منطقه، فرسودگی آن کاملا هویداست.

صاحب سرای میخچی که از چند سال پیش در صدد تخریب این بنا و احداث مجتمع تجاری چند طبقه در آن است امروز نزدیک به تحقق خواسته اش است تا اثری تاریخی در شهر را تبدیل به مجتمع تجاری و آورده مالی برای خود کند.

وی با بیان اینکه مشکل تخریب این بنا با توجه به رای دادگاه حل شده است افزود: تنها مشکل مورد بحث تعداد طبقات این مجتمع است و مانعی برای تخریب وجود ندارد.

این در حالی است که شناسایی و حفاظت از بناهای تاریخی ثبت شده در هر استانی بر عهده میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است ولی از آنجا که کل پیکره بافت قدیمی جزئی از شهر است، شهرداری نقش عمده ای در حفاظت، مرمت و فراهم کردن امکانات و تاسیسات بناها دارد و نباید مجوزی برای احداث ساختمان های جدید بر بنای تاریخی شهر صادر کند. نباید به بهانه توسعه شهر آثار تاریخی که هویت مردمان این شهر و میراث آیندگان است را نابود کنیم.

همین اختلاف در تاریخی بودن و نبودن ملک موجب اعتراض دوستداران میراث فرهنگی شده است. آنها طی نامه ایی خطاب به معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور مخالفت خود با تخریب سرای میخچی شهر رشت را اعلام داشته و خواستار حفظ و احیای این مجموعه تاریخی ارزشمند و منحصر بفرد به عنوان بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی شهر رشت شدند.

در این نامه آورده شده است: سرای میخچی اثری تاریخی جزء مجموعه بافت تاریخی و ارزشمند شهر رشت و بازار تاریخی آن محسوب می شود  و دارای ارزش مطالعات معماری و بوم شناختی است که معماری خاص و موقعیت دسترسی آن به همراه واقع شدن در جوار مجموعه ایی از آثار تاریخی و واجد ارزش همچون خانه تاریخی چینی چیان، ساختمان تاریخی شورا و ساباط ورودی آن موجب وجه تمایز این مجموعه از سایر کاروانسراهای تاریخی داخل بازار شده و بر همین اساس می تواند یکی از اجزای مهم در جریان روند احیا و توسعه بافت تاریخی منرکزی شعر رشت و بازآفرینی آن با تکیه بر راهبرد گردشگری، تاریخی و فرهنگی باشد.

دوستداران میراث فرهنگی در این نامه خواستار تبدیل سرای میخچی به مرکز فرهنگی، هنری و گردشگری در قلب شهر رشت شده و تاکید کرده اند با راه اندازی ترکیبی از فعالیت ها همچون رستوران، کافه، فروشگاه صنایع دستی و بازارچه سنتی، گالری، سالن گردهمایی و نمایش می توان دوباره زندگی را به این میراث تاریخی شهر بازگرداند.

تخریب سرای میخچی یک تناقض آشکار در طرح بازآفرینی شهر رشت

اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی گیلان نیز تخریب سرای میخچی را یک تناقض آشکار در طرح بازآفرینی شهر رشت دانست و اعلام کرده است که طرح بازآفرینی شهر رشت که در جلسات مختلف مستمراً مورد پیگیری همه دستگاه های اجرایی به ویژه شهرداری رشت است، صرفاً به موزاییکی کردن پیاده راه فرهنگی میدان شهرداری رشت ختم نمی شود بلکه ملحوظ کردن تمامی عناصر و عوامل شکل دهی طرح بازآفرینی می بایست در کانون توجه قرار گیرد. تخریب بناهای تاریخی و در نوردیدن هویت بافت به صرف سرمایه گذاری های غیر قاعده ­مند تا چه اندازه می تواند با میثاق طرح بازآفرینی همخوانی داشته باشد؟! از یک سو برآنیم شهر رشت از هویت تاریخی برخوردار شود و از سوی دیگر از سربرآوردن برج های تجاری در دل بافت تاریخی حمایت می کنیم! این یک تناقض آشکار در طرح بازآفرینی است ؛ در عین حال آیا توجه می شود با ایجاد پارکینگ های طبقاتی در تلفیق با مجموعه های تجاری در مجاورت بازار سنتی چه ضربه ی مهلکی بر شریان اقتصادی این بازار وارد می شود؟ همگان بر این نکته واقفند بازار رشت یک تداعی خاطره برای مردم استان و نیز جاذبه ی ارزشمند برای گردشگران است که عملا با ایجاد این نوع پروژه ها ، بازار سنتی رشت و جذابیت های آن از حیز انتفاع ساقط می شود.

این اداره کل در جوابیه خود جهت تنویر افکار عمومی درباره سرای میخچی آورده است: سرای میخچی بعنوان اثری تاریخی جزء مجموعه بافت تاریخی و ارزشمند شهر رشت و بازار تاریخی آن محسوب می شود که در حریم بنای ثبتی هتل فردوسی و در جوار مجموعه ای از آثار تاریخی واجد ارزش همچون خانه تاریخی چینی چیان، ساختمان تاریخی شورا و ساباط ورودی آن قرار گرفته است.

با توجه به قرارگیری این بنا در محدوده بافت تاریخی، ارزش مطالعات معماری و بوم شناختی آن دوچندان بوده و اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گیلان با نگاهی توسعه محور در حوزه معماری، تاریخی و فرهنگی به آن می نگرد.

سرای میخچی که اسفند سال 1386 به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید، به سبب طی نکردن  فرآیند قانونی تکمیلی بر اساس رای صادره و حکم دیوان عدالت اداری در سال 1391 از فهرست آثار ملی خارج گردید. اگرچه تعلل در صیانت این اثر تاریخی را می توان جزئی از آثار زیانبار و ناخوشایند در کارنامه عملکرد مدیران گذشته تلقی کرد اما دولت تدبیر و امید همچنان بر آن بوده با تمامی ظرفیت های قانونی برای جلوگیری از تخریب بناهای تاریخی استفاده کند.

ذکر این نکته ضروریست که موضوع حفاظت از ابنیه تاریخی و ثبت آنها یکی از شرایط قانونی و مقرراتی از سوی میراث فرهنگی تلقی می شود، درحالی که در مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران به ضوابط و شاخص های لازم جهت بازیابی هویت شهرسازی و معماری اسلامی- ایرانی به خوبی در «فرایند تهیه و اجرای طرح های معماری بناها و فضاهای شهری ، طرح های شهرسازی و توسعه شهری و روستایی (بند 2-1-1)» اشاره شده و «رعایت هماهنگی با بستر طبیعی، فرهنگی و تاریخی و نیز توجه به مزیت های خاص شهر و روستا(بند 2-1-3)» و همچنین رعایت اصل نظم و نظام با توجه به بستر طبیعی، فرهنگی و تاریخی شهر تاکید شده است؛ این در حالیست که در صورت ضرورت بازسازی بنا در بافت تاریخی حفاظت از بناها و بافت های فرهنگی و تاریخی و مکاشفه ارزش­های پنهان آنها با اشاره در بخشی از تبصره ذیل بند 2-1-6 ضوابط شورای عالی معماری و شهرسازی «بازسازی در این بخش از شهرها، درخصوص بناهای ساخته شده تا سال 1340هجری شمسی صرفا بصورت عین به عین امکان پذیر خواهد بود.» با توجه به موارد مطروحه، ضوابط مورد اشاره از الزامات بوده و بر همین اساس حوزه معاونت شهرسازی و معماری وزارت راه و شهرسازی طی نامه های شماره 51106/340 مورخ 92/9/2 و 45860/300 مورخ 92/7/23 و نیز 71024/340 مورخ 92/12/20 صراحتاً اذعان نموده است که از هرگونه اقدام منجر به صدور پروانه برای ملک مذکور ممانعت به عمل آمده و موضوع در شورای عالی معماری و شهرسازی مورد بحث و بررسی کارشناسی قرار گیرد. ذکر این نکته لازم بنظر می رسد که بر اساس مستندات موجود در کمیسیون ماده 5، مدیرکل وقت میراث فرهنگی، صنایع دستی استان گیلان  براساس تصمیمات اتخاذ شده آن کمیسیون در تاریخ 91/3/2 تغییر کاربری و احداث پارکینگ در پنج طبقه را منوط به نظر شورای عالی معماری و شهرسازی دانسته است.

حال آنکه در مکاتبات دفتر حفظ و احیاء بناها ، بافت ها و محوطه های تاریخی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور با شهرداری رشت نیز در این خصوص اعلام نظر لازم صورت گرفته و این اداره کل نیز طی نامه شماره 953/131/5710 مورخ 95/7/24 مجدداً موضوع ثبت بنا را به مالک ابلاغ تا از تخریب آن جلوگیری شود.

تکرار اشتباه مدیران قبلی صحه گذاشتن بر رفتار غیر کارشناسی و غیر اصولی است که همین امر تعداد زیادی از بناهای تاریخی را یکی پس از دیگری دچار خسران و نابودی نموده و مردم عزیزمان در موقعیت های مختلف واکنش خود را از نابودی آثار میراث فرهنگی اعلام کرده اند، حال که دولت تدبیر و امید در حال طی کردن مسیر عقلانیت و حفظ هویت ملی و تاریخی است ، آیا پیمودن راه اشتباه طی شده ضربه­ی مهلک بر میراث فرهنگی نخواهد بود؟!

محلات قدیمی نگینی بر پیشانی شهر

هلن حقدوست، کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی توریسم با بیان اینکه بافت تاریخی شهرها آثار گرانبهایی است که فرهنگ و دانش شهرسازی و معماری بومی کشور را در خود دارد افزود: امروزه بخش قدیمی شهرهای ما در آستانه حذف شدن از زمینه و سیمای شهرها قرار دارد و با انهدام و فرسودگی آن ها شهرهای جدید و فرهنگ های جدید شهرسازی با تمام مشکلات خود جایگزین آن می شوند .

وی با تصریح اینکه بافت قدیمی و تاریخی شهرها دارای نکات ظریف و مهمی است که مسئله حیات آنها بر سر دو راهی تخریب و مرمت قرار گرفته است اظهار کرد: آنچه مهم است یافتن تعادل بین این دو گزینه است که بیانگر نوگرایی و سنت گرایی است.

حقدوست تاکید کرد: مراکز شهرها یا به عبارتی بافت تاریخی شهرها زیر سیستم هایی از سیستم شهری متشکل از عناصر کالبدی، موقعیتی، اجتماعی، اقتصادی و محیطی با کارکردهای مشخص اند که از تعامل آن ها هویت محله ای شکل می گیرد. این محلات علیرغم مجاورت با بخش تجارت مرکزی که موتور محرک سیستم شهری است، کمتر از آن بهره برده و دچار تحول می شوند. احیای محله محوری و مفهوم شهروند کلید رسیدن به هویت شهری است و مدیریت شهری بدون پرداختن به این دو هویت موفق نمی شود. در تعریف هویت شهری توجه به چهار مقوله قلمرو جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی و تاریخی ضروری است.

وی با بیان اینکه محله های قدیمی در متن شهرها ضمن جذب گردشگر نگینی بر پیشانی شهر هستند گفت: شهر رشت با داشتن محله های قدیمی، می تواند میزبان گردشگرانی باشد که با انگیزه های متفاوت تاریخی، مذهبی و آشنایی با معماری قدیمی به دیدار آن ها می شتابند.

اگر آثار تاریخی گیلان با همین رویه تخریب شوند طی چند سال آینده، دیگر اثری تاریخی برجای نمی‌ماند. امید است با حفظ، صیانت و احیای بناهای تاریخی از جمله سرای میخچی جریان فرهنگی و هویتی شهر رشت به گونه ای هدایت شود تا بر اعتبار متکی بر پیشینه  تاریخی استان گیلان افزوده به نحوی که دغدغه ی افکار عمومی و آحاد جامعه مرتفع شود.