سیر تاریخی ضریح مطهر حضرت معصومه (س) از آغاز تاکنون

ضریح مطهر حضرت معصومه(س) در یک سیر تاریخی و در برهه‌های مختلف تاریخی به شکل امروزین خود درآمده است در این باره مسئول تدوین و نشر مرکز اسناد آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه (س) در گفت و گو با خبرنگار ایسنا توضیحاتی را پیرامون این سیر تاریخی ارائه کرد.

حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی، مسئول تدوین و نشر مرکز اسناد آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه (س) با اشاره به قدمت تاریخی ضریح کاشی حرم مطهر به خبرنگار ایسنا گفت: شاه طهماسب صفوی در سال 950 ق در چهار گوشه مرقد شریف حضرت فاطمه معصومه (س)، ضریحی از آجر که مزین به کاشی های هفت رنگ منقش و کتیبه‌ای معرق بود را بنا کرد تا کاشی‌های مرقد از دستبرد مصون نگاه داشته شود. وی در اطراف ضریح منافذی را باز گذاشت تا زائران بتوانند مرقد را ببینند و نذورات خود را درون آن بریزند.

وی با بیان اینکه این ضریح به ارتفاع 2 متر و طول 80.4 و عرض 40.4 بنا شد، ادامه داد: در سینه دیوار ضریح مطهر از چهار جانب هشت منفذ و دیدگاه به شکل مربع و مستطیل برای مشاهده مرقد باز گذاشته شده است. همچنین در بالای منافذ آن، کتیبه‌ای گلوبندی شده از کاشی‌های معرق قرار داشت که روی آن با خط سفید ثلثی نسخ و ممتاز توسط سیدعلی حسینی در زمینه لاجوردی صلوات کبیره آللهم صل علی النبی المصطفی و صل علی الامام المرتضی علی و ...  تعبیه شده بود.

ضریح فولادین

مشکاتی در خصوص ضریح فولادین در حرم مطهر نیز گفت: بعدها همان شاه طهماسب برای اینکه جلوه و زیبایی حرم شریف را بیفزاید در سال 951ق. جلوی کاشی، ضریحی از فولاد سفید و شفاف نصب کرد که برخی از سیاحان و گردشگران در آن زمان جنس ضریح را از نقره می دانستند. ارتفاع ضریح فولادی 10.2 و طول آن 25.5 و عرض اش نیز 73.4 بود که بیست درگاه مشبک دارای اضلاع و تا حدی سفید و شفاف داشت. به نظر می رسد دلیل پرهیز از طلا دار کردن ضریح و گنبد در عهد صفوی، این بوده که سلاطین صفویه از طلا و نقره که مخالف حکم شریعت است خودداری می کردند، البته به غیر از مواردی که علمای دینی به عنوان تعظیم شعائر الهی به استفاده از آن فتوا می دادند.

وی ادامه داد:ضریح فولادین در سال 1000 ق. از طرف شاه عباس کبیر با ضریح بهتری تجدید بنا شد.

ضریح نقره ای

مسئول تدوین و نشر مرکز اسناد آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه (س) در تشریح ضریح نقره ای نیز عنوان کرد:در قسمت شمالی ضریح کاشی، درگاهی کوچک برای ورود به داخل باز گذاشته بودند که درب آن چوبی بود تا اینکه در سال 1213ق فتحعلی قاجار درب طلای فعلی را آماده و به جای آن نصب کرد. این درب دولنگه ای نفیس و زیبا به عرض20.1 و ارتفاع 70.1 متر است که در ابتدا با صفحاتی از نقره کنده کاری شده پوشانده شده بود و سپس صفحه هایی از طلای ناب بر روی آن میخ کوب کرده بودند.

مشکاتی افزود: درسال 1230ق فتحعلی شاه دستور داد تا همان ضریح را نقره پوش کنند و آن را بر روی پایه ای از مرمر صیقلی، نصب کنند که این اولین ضریح نقره کاری شده حضرت معصومه سلام الله علیها قلمداد می شود.

تجدید ضریح در دوره تولیت میرزا حسین متولی باشی

وی در ادامه پیرامون تجدید بنای ضریح در طول تاریخ گفت: به مرور زمان ضریح نقره ای فرسوده و جدار مشبک آن از هم گسسته شد و صفحه نقره ای آن بر روی گوی‌های شبکه ریخته شده بود تا جایی که زائران را به هنگام تماس و بوسیدن مجروح و ضریح خون آلود می کرد. به همین دلیل مرحوم حاج میرزا سید حسین، متولی وقت با دریافت اجرت کارگران از ناصرالدین شاه قاجار در جهت تجدید بنا اقدام کرد و ظروف نقره فرسوده موجود در خزانه آستان را ذوب کرد و برای تامین کسری آن به کاربرد و ضریحی بهتر و کاملتر از سابق تهیه کرد.

مشکاتی خاطرنشان کرد: سپس مرحوم حاج میرزا سید حسین، متولی ضریح را بر روی سنگ مرمری نصب کرد که این کار در سال 1280 ق شروع و در سال 1285 ق. خاتمه یافت. این ضریح بار دیگر به علت تکان‌های شدید توسط زائران در هنگامی زیارت به تدریج فرسوده شد به همین دلیل مرحوم حاج سیدمحمدباقر متولی باشی در سال 1328ق. تصمیم به بازسازی آن گرفت و به تعمیر آن همت گماشت.

تغییر اساسی شکل ضریح قاجاری در دوره تولیت میرزا ابوالفضل تولیت

وی ادامه داد: همچنین در سال 1365ق همزمان با 1325شمسی ضریح از سوی میرزا ابوالفضل تولیت به شکل زیبا و باشکوهی نقره کاری و طلاکاری شد که بر اساس اسناد موجود در مرکز اسناد، تعمیر و بازسازی ضریح در این دوره حدود 7 سال به طول انجامیده است و شکل آن از بنای قدیمی به شکل نو در آمده است.

تغییرات عمده ضریح در دهه 50 شمسی

مسئول تدوین و نشر مرکز اسناد آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه (س) در رابطه با تغییرات ضریح در دهه 50 شمسی بیان کرد: در سال 1367ق همزمان با 1347شمسی محمدمهران بار دیگر شکل ضریح را تغییر داد و قسمت بالای آن را تجدید کرده و ضریح کنونی را با همان عرض و طول ولی بارتفاع سه متر آماده و نصب کرد. این ضریح با همان لچه کیهای گل برجسته زرین سابق و پایه‌ای مزین به اسامی جلاله به خط مرحوم فیض که برروی صفحات طلا قالب ریزی و روی سیم میخکوب شده بود آراسته شد و یک جفت درب لنگه برای ورود به محوطه داخلی به آن افزود.

مشکاتی عنوان کرد: در آن دوره در بالای ضریح کتیبه‌ای به خط ثلثی نسخ و برجسته طلایی از فضایل به صورت میناکاری شده قرار داشت. همچنین 72 کنگره به شکل برگ درخت بر تارک ضریح می درخشند که وسط هریک با مینا، گل و بوته نقاشی شده بود، ضمن اینکه در چهار نبش ضریح، قندیلی از طلای مشبک، نصب شد و درون آنها لامپ قرار داده شد. 

مسئول تدوین و نشر مرکز اسناد آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه (س) یادآور شد:در سال 1348ش ضریح قجری بنا شد که ضریحی مشبک نقره ای با درگاه‌های متعدد و در قسمت فوقانی با پوشش طلایی، احداث و نصب شد که این ضریح تا اواسط دهه 80 شمسی دست نخورده باقی ماند.

بازسازی اساسی ضریح مطهر و ویژگی های آن پس از انقلاب

وی در مورد بازسازی ضریح بعد از پیروزی انقلاب اسلامی گفت:پس از گذشت 3 دهه از ضریح قبلی، از آنجایی که زائران مستمر به لمس و گرفتن ضریح می پردازند زمینه فرسایش قسمت های مسطح نقره ای و شبکه های آن می شود و استحکام خود را از دست می دهند. همچنین سطوح نقره ای که ورق هایی به قطر 5.1 میلی متر بوده اند، در بسیاری از نقاط به قدری نازک شده بودند که سوراخ هایی در آن پدید آمده و دست های زائرین را زخمی می کرد و علاوه بر خطرات جراحت، موجب آلودگی محیط می شد. از طرفی پایه های اصلی ضریح نیز، که چهار ستون قطور چوبی بود، به کلی پوسیده شده و استحکام کلی ضریح از بین رفته بود به همین دلیل، بازسازی کلی ضریح ضروری بود که بر این اساس عملیات بازسازی ضریح در سال 1381ش آغاز شد.

مسئول تدوین و نشر مرکز اسناد آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه (س) در این باره گفت: برای تعمیر ضریح همه تزیینات و سطوح فلزی ضریح از روی بدنه اصلی باز و جدا شد و از سوی دیگر با گروه قلم زن و طلاکار و زرگر حرفهای از اصفهان مذاکره و قراردادهایی بسته شد. استاد حسین پرورش، سرپرست گروه طلاکاری بود که در اواسط کار، به علت مریضی و برخی از مشکلات، کار به فرزندان ایشان منتقل شد که در این زمینه استاد دیناری و استاد عباس پور نیز از قلم زنان حرفه‌ای و هنرمند اصفهانی ادامه دهنده این کار بودند.

مشکاتی عنوان کرد: نقره های باز شده از ضریح، ذوب و با خلوص 92 درصد آماده نورد شدند و مابقی نقره مورد نیاز نیز خریداری و مجموعاً 1215 کیلوگرم نقره به اصفهان حمل شد البته سطوح طلاکاری ضریح به دلیل غیر قابل دسترس بودن، از فرسایش شدید در امان مانده بودند، اما بر اثر واکنش های شیمیایی در این چند دهه، سیاه شده و به آبکاری مجدد نیازمند بودند.

وی اظهار کرد: طلای مود نیاز برای آبکاری تکمیلی به 360 گرم می رسید که تهیه و به اصفهان فرستاده شد، سپس عملیات بنایی ضریح و عملیات درودگری آن نیز به طور هم زمان آغاز شد و در طول فلزکاری ها ادامه داشت ضمن اینکه برای ترمیم چهار پایه اصلی ضریح، کل ضریح بر روی پایه های موقت قرار گرفت و ستون های اصلی چوبی از بدنه اصلی چوبی جدا شد و پایه ای تازه، بعد از ساخت به بدنه اصلی متصل گردید.

مسئول تدوین و نشر مرکز اسناد آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه (س) بیان کرد: ورق های نقره با همان سبک و سیاق قبلی ضریح، ولی این بار با قطر 5.2 میلی متر پرداخت و قلم زنی شد و گوی‌های تزیینی شبکه ها نیز، که از جنس نقره و به صورت ورق توخالی بودند، این بار با ریخته گری، توپر تهیه شدند. این کار، استحکام ضریح را تضمین می کرد.

وی افزود: داخل ضریح نیز به ترمیم هایی نیاز داشت البته دیواره های داخلی از نیمه به بالا آینه کاری بود و زیر آینه کاری نیز سنگ‌های عمودی کار گذاشته شده بود که هیچ ویژگی و خصوصیتی نداشت. همچنین کف ضریح نیز با سنگ، فرش شده بود که در آن زمان سنگ ها طبله کرده و به ترمیم احتیاج داشتند.

مشکاتی عنوان کرد: در سال 1380ش هم زمان با ترمیم ضریح از بیرون، عملیاتی جهت حفظ، نگه داری و زیباسازی در داخل نیز انجام شد بنابراین، علاوه بر تعمیر سنگ فرش کف، دیواره های سنگی نیز توسط استاد "هادی کوه خضری" به کاشی آراسته شد و از حالت ساده و بی روح قبلی خارج شد.

وی گفت: همچنین یک عدد شمعدانی ساخته شده با طلا و چلچراغ بسیار نفیس و طلاکاری شده که به نشانه و یمن امام هفتم حضرت موسی کاظم علیه السلام، 7 شمع و شعله در آن تعبیه شده بود در روی مرقد شریف گذاشته و  بر زینت آن افزوده شد. سرانجام پس از حدود 5سال ضریح جدید با شکل و شمایل و رنگ تازه اش آماده بهره برداری قرار گرفت که باحضور بزرگان و شخصیت دینی و باشرکت ویژه حضرت آیت الله بهجت در اسفند سال 1380ش افتتاح شد.

مشکاتی با اشاره به ساخت و ساز جدید ضریح در سالهای اخیر گفت:در دوره تولیت آیت الله سعیدی در سال 1394 ضریح سانی نفیس الهام گرفته از طرح ضریح اصلی به دستور تولیت معظم در راستای تعظیم شعائر مذهبی، رعایت هرچه بیشتر آداب زیارت و تکریم صاحب مرقد شریف؛ کریمه اهل بیت (س)، به همت مدیریت فنی مهندسی آستان مقدس فاطمی، ساخته شده و در نزدیک ترین مکان به مضجع شریف حضرت فاطمه معصومه واقع در ضلع شمالی شبستان نجمه خاتون سلام الله علیها (زیرزمین شبستان امام خمینی قدس سره) نصب گردید.

مشکاتی بیان کرد: این سازه متبرک که شامل یک ضلع از یک ضریح کامل و دو شبکه ضریح به اندازه یک پنجم ضلع ضریح در دو سمت آن بکار گذاشته شده است، جلوه زیبا و باشکوهی به فضای نورانی آن مکان که به سالن بیت النور مشهور شده، بخشیده است.

وی گفت: باتوجه کمبود فضای زیارتی در حرم مطهر بویژه محل اختصاصی برای خانواده های زائر و مجاور، ساخت این ضریح سان، در این مکان مقدس و نورانی و سپس اختصاص دادن این شبستان به فضای زیارت و عبادت با دسترسی ها و سهولت ترددی که این محل از هرسو دارد بسیار موثر و مورد استقبال همگانی بوده است.

مسئول تدوین و نشر مرکز اسناد آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه (س)  یاداور شد: روند ساخت ضریح در منابعی ارزشمند همچون کتابهای معتبری چون "گنجینه آثارقم"، "تربت پاکان" و"کتاب راهنمای قم" اسناد وگزارشات موجود در مرکز اسناد آستان فاطمی تحقیق و تدوین شده است.

گفت‌وگو از حمیده زند، خبرنگار ایسنای منطقه قم

انتهای پیام