عملکرد عنکبوتی شبکه های اجتماعی قابل کنترل نیست

داود رسولی: همنشینی های شبانه خانوادگی و صحبت کردن از پیشامدهای روزمره و بحث شیرین خاطرات و هزاران بهانه دیگر برای دور هم جمع شدن یکی از اتفاقات دلنشین هر نسل است. انسان موجودی اجتماعی و کاملا وابسته به جمع و در ارتباط و تعامل با سایرین است که می‌تواند بر قامت اهداف برنامه‌ریزی شده خود، جامه عمل بپوشاند. کنش‌های متقابل افراد با یکدیگر آنها را از هزار توی تنهایی افکار، رها کرده و به سمت ذات حقیقی‌شان که همان جمع‌گرایی است، سوق می‌دهد. جمع‌گرایی و دور هم بودن و فعالیت‌های اشتراکی، خصیصه برجسته نظام اجتماعی سنتی است؛ نظامی که در آن خانواده، به عنوان رکن اصلی و محور همه فعالیت‌های اجتماعی است. شاید بتوان ریشه بسیاری از مشکلات اجتماعی امروز را در نادیده انگاشتن ظرفیت‌های خانواده و بی‌توجهی به آن دانست. یکی از مصادیق از بین رفتن کارکرد نهاد خانواده در جامعه و در ارتباطات افراد را باید در هجوم خرده فرهنگ‌های ناآشنا دنبال کرد؛ خرده فرهنگ‌هایی که بی‌توجهی به آسیب‌های آن امروز در حال تبدیل شدن به فرهنگ غالب جامعه ایرانی شده است.

ارتباط گسترده در تنهایی

عصر حاضر، عصر جنگ غلبه فرهنگ‌ها است. امروز همه ملت‌ها در حال قدرت‌نمایی با یکدیگر هستند تا بتوانند سبک زندگی خود را، به شیوه‌ای رایج در دنیا تبدیل کنند. در این میدان کسی موفق‌تر خواهد بود که بتواند به بهترین وجه ممکن از امکانات و ابزارهای روز استفاده کرده و افکار بیشتری را به سمت خود متمایل کند. پرداختن به تمامی مصادیق جنگ فرهنگی در این مجال نمی‌گنجد و از حوصله مخاطب خارج است اما نگارنده سطور بر آن است تا یکی از مواردی که امروز تبدیل به پدیده‌ای رایج در جامعه جهانی شده است را مورد بررسی قرار دهد و آسیب‌ها و راهکارهای مقابله با آن و البته محاسن آن را نیز مورد ارزیابی قرار دهد.

شبکه‌های اجتماعی (social networks) با قابلیت‌های چشم‌گیری که در اختیار کاربران قرار می‌دهند، پدیده‌ای است که این روزها تبدیل به پنج اولویت اول کاربران اینترنت شده است. شبکه‌های اجتماعی این امکان را به فرد می‌دهد تا با طیف وسیعی از افراد در ارتباط باشند و علایق خود را در همه زمینه‌ها با آنها به اشتراک بگذارد. افراد در قالب شبکه‌های اجتماعی می‌توانند هویتی کاملا دلخواه داشته باشند و بر پایه همان هویت خودساخته و البته بعضا دروغین، ارتباط مجازی خود را با دیگر کاربران اینترنتی گسترش دهند. نکته جالب توجه و حایز اهمیت این است که این شبکه‌ها هم همچون همنشینی های شبانه گذشته به ظاهر با ویژگی‌ جمع‌گرا بودن همراه است، اما مسلم است که با تغییرات فرهنگی که در دنیا و بخصوص در ایران اتفاق افتاده است، ذائقه مردم عوض شده و ترجیح می‌دهند، در عین تنهایی ارتباطات گسترده‌ای هم با جهان پیرامون خود داشته باشند. خواسته‌ای که شبکه‌های اجتماعی‌ از قبیل فیس بوک، تویتر، گوگل پلاس، فرندز فیدر و ... به بهترین حالت ممکن آن را عملی کرده‌اند.

سربازان خودی در مقابل فرهنگ های نیمه جان

یکی از مهم‌ترین نکاتی که در رابطه با این مسئله وجود دارد، مسافت است. افراد به ظاهر با یکدیگر در ارتباط و تعامل هستند، اما اولا این ارتباط مجازی است و در اکثر قریب به اتفاق موارد در همان سطح مجازی نیز باقی می‌ماند؛ ثانیا افراد در مسافت‌های بسیار زیاد با هم در ارتباط هستند و این امر در واقع مهم‌ترین هدف متولیان این شبکه‌ها است و چه بهتر که این جنگ را از فاصله‌ای بسیار دور مدیریت و هدایت کنند و سربازان و عناصر این جنگ را از درون جامعه هدف انتخاب کنند. با توجه به همه امکانات و محاسن شبکه‌های اجتماعی نباید از آسیب های جدی آن غافل ماند؛ چرا که غفلت در این مسئله باعث می‌شود، دشمن تا یک قدمی خاکریز‌های خودی پیش روی کرده و تا فتح خاکریز ضعیف و نیمه جان فرهنگی ایران نیازمند گامی بسیار کوتاه باشد.

همان‌طور که ذکر شد، در این نبرد مدرن جامعه‌ای موفق‌تر خواهد بود که بتواند از ظرفیت‌ها و امکانات روز دنیا بهترین استفاده را کرده و شرایط را به نفع خود پیش برد و افکار عمومی را به سمت خود متمرکز کند. با نگاهی واقع‌بینانه به مسئله متوجه غفلت خود در این زمینه می‌شویم؛ غفلتی که تاکنون هزینه‌های سنگینی را هم بر پیکره فرهنگی و اجتماعی ایران، تحمیل کرده است. در صورتی که با آینده‌نگری، برنامه‌ریزی و تصمیمات کارشناسی شده می‌توان برای مقابله با طوفان سهمگین تهاجم فرهنگی، اقدامات تأثیرگذاری انجام داد. اقداماتی که در ادامه این گزارش به آن اشاره خواهد شد.

حقوقی که باطل می‌شود

اما یکی دیگر از کارکردهای شبکه‌های اجتماعی نظیر فیس بوک را می‌توان ساده بودن ایجاد هماهنگی بین افراد دانست. به عبارت دیگر کاربران این شبکه‌ها به راحتی می‌توانند با به راه انداختن یک موج خبری، یک خواسته عمومی و یا حتی یک شعار پوپولیستی، افکار عمومی را با خود همراه کرده و به بسیج و سامان‌دهی آنها بپردازند. در واقع این مهم، یکی از برجستگی‌های این شبکه‌ها است، اما در عین حال مسئله‌ای است که بیشترین خطرات و آسیب‌ها را برای جامعه به دنبال دارد، برای مثال به راه افتادن موج یک خواسته در شبکه‌های اجتماعی معمولا بر اساس احساس است و عقل و منطق در آن نقشی ندارد. در واقع این مطلب را می‌توان این‌گونه تشریح کرد که گاهی اوقات خواسته افرادی که در جریان یک موج اینترنتی قرار می‌گیرند، به حق و صحیح ، اما ذات این گونه شبکه‌ها بر پایه احساس است و همین موضوع باعث می‌شود خواسته‌های به حق تبدیل به اموری باطل شوند.

جولان متن در عصر ارتباطات

نوشتاری شدن روابط افراد، آسیب دیگری است که با رشد روزافزون این شبکه‌ها، جوامع بشری را تهدید می‌کند. ارتباطات متنی در واقع پایه و اساس شبکه‌های اجتماعی را می‌سازد و گسترش چشم‌گیر سایر وسایل ارتباطی در دنیای امروز که عنوان عصر ارتباطات را با خود یدک می‌کشد هم نتوانسته است خللی در نوشتاری شدن روابط افراد ایجاد کند. این مهم از آن حیث حایز اهمیت است که با متنی شدن ارتباطات، احساس‌های عاطفی نیز روز به روز کمرنگ می‌شود. چرا که متن، شاید بتواند حق مطلب را ادا کند اما به هیچ‌وجه نمی‌تواند احساس افراد را در جریان کنش متقابل منتقل کند.

در همین رابطه «مجید ابهری»، آسیب‌شناس اجتماعی با اشاره به اینکه 25 درصد از دوستی‌های بی‌نتیجه در شبکه‌های اجتماعی اتفاق می‌افتد به خبرنگار شبستان گفت: با توجه به ورود اینترنت به زندگی روزمره افراد جوانان از این فناوری به عنوان سرگرمی و وسیله‌ای برای گذراندن وقت استفاده می‌کنند.

وی با بیان اینکه اینترنت، دسترسی به دریای اطلاعات را فراهم می‌کند و برای آشنایی با علوم روز مورد استفاده قرار می‌گیرد، گفت: 67 درصد از جوانان ایرانی برای استفاده از اتاق‌های گپ (chat room) و موارد غیر علمی وارد اینترنت می‌شوند.

جای خالی بستر سازی فرهنگی و آموزشی

این کارشناس علوم رفتاری، شبکه‌های اجتماعی را یکی از فرآیند‌های اینترنت عنوان و خاطرنشان کرد: فلسفه شکل‌گیری و به راه‌اندازی آنها برقراری و مبادله افکار بین افراد و به ویژه جوانان، با فرهنگ‌ها، سلیقه‌ها و دیدگاه‌های دینی و اجتماعی مختلف است.

ابهری با تأکید بر اینکه این شبکه‌ها مورد استفاده نامطلوب بسیاری از جوانان و افراد دیگر در جهان قرار گرفته است، پیرامون دلایل گرایش جوانان به این شبکه‌ها اظهار کرد: عدم بسترسازی آموزشی و فرهنگی در جامعه مهم‌ترین دلیل گرایش جوانان به این پدیده‌ است.

وی شبکه‌های اجتماعی را مهمان ناخوانده غرب در فرهنگ ایرانی عنوان و تصریح کرد: به همین دلیل، بسترسازی فکری و فرهنگی لازم در جامعه برای آنها به عمل نیامده است؛ به این معنی که خانواده‌ها چون با این پدیده آشنا نبوده‌اند، نتوانسته‌اند آموز‌ش‌های لازم را به فرزندان خود بدهند. وی با اشاره به مهم‌ترین شبکه‌های اجتماعی موجود گفت: شبکه فیس بوک (Face book) در مجموع 80 میلیون کاربر دارد که ]چهار تا شش میلیون از کاربران آن ایرانی هستند.

ابهری افزود: کاربران ایرانی فیس بوک شامل سنین و طبقات مختلف علمی می‌شوند که پیدا کردن دوستان قدیمی و جدید در مراحل مختلف فرهنگی و اجتماعی امتیاز مثبت این شبکه است، اما از آنجا که بسترسازی فکری برای آن انجام نگرفته و استفاده مطلوب از آن به جوانان آموخته نشده، این شبکه‌ها مورد سوء استفاده برخی کاربران قرار می‌گیرد.

این آسیب شناس اجتماعی به هویت غیر واقعی کاربران در شبکه‌های اجتماعی اشاره و خاطرنشان کرد: ورود کاربران به شبکه‌های اجتماعی با هویت‌های کاذب یکی از ویژگی‌های این شبکه‌ها است.

بستر سازی تبلیغات غلط و شایعات گسترده

وی تخریب هویت ملی را یکی از مهم‌ترین آسیب‌های گسترش این شبکه‌ها عنوان و اظهار کرد: گسترش شایعات و افکار غلط و نیز تبلیغات دروغ، یکی دیگر از اثرات منفی شبکه‌های اجتماعی است که در صورت بی‌توجهی می‌تواند تبدیل به یک معضل اجتماعی شود.

ابهری با اشاره به اینکه گسترش القائات ملی و مذهبی یکی از ظرفیت‌های مهم شبکه‌های اجتماعی اینترنتی است، تصریح کرد: بسیاری از مبلغان مذاهب مختلف به عنوان یک جوان دانشجو وارد این فضا شده و با ایجاد سؤالات و شبهات برای پیروان ادیان مختلف به ویژه مسلمانان، باعث دودلی و تردید آنها شده و زمینه را برای تبلیغ مکتب و مذهب خود فراهم می‌کنند.

وی به راهکارهای پیش رو برای مقابله با آسیب‌های این شبکه‌ها اشاره کرد و گفت: پیشگیری‌های فرهنگی و اجتماعی مهم‌ترین راهکار است، در حالی که باید نسبت به اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی جوانان از عوارض ناخوشایند شبکه‌های اجتماعی و آموزش آنان در کاربری مناسب و مثبت از این شبکه‌ها نیز توجه لازم صورت گیرد.

این کارشناس علوم رفتاری به کار گرفتن افکار جوانان کشورهای در حال توسعه به ویژه مسلمانان را مهم‌تربن هدف تولیدکنندگان این شبکه‌ها عنوان و اظهار کرد: اصلی‌ترین هدف در این شبکه‌ها تبلیغات مکتبی و مذهبی است.

بدگمانی و تردید؛ زاییده ارتباطات بدون مرز و غیر کنترل شده

با تو جه به این که این موضوع از دید روانشناسی نیز حائز اهمیت و قابل بررسی است، «حمید یعقوبی»، روانشناس بالینی و استاد دانشگاه شاهد پیرامون تأثیر شبکه های اجتماعی در تغییر نوع روابط افراد با یکدیگر به خبرنگار شبستان گفت: این شبکه ها دنیای جدیدی را پیش روی انسانها قرار داده و در نتیجه آن؛ مرز روابط، بسیار فراتر از گذشته رفته و از آن جا که در این شبکه ها ممکن است ضرورتاً ما با یک هویت واقعی در تعامل نباشیم کنترل ارتباطات و کنش ها، غیرممکن می شود.

وی با اشاره به ناشناخته بودن هویت افراد در شبکه های اجتماعی نظیر فیس بوک، خاطرنشان کرد: کاربران شبکه های اجتماعی با هویت های مجهول وارد فضای نت می شوند که این مهم باعث می شود سایر کاربران نتوانند تشخیص دهند آیا هویت پیش روی آنها در عمل هم وجود دارد یا خیر؟

یعقوبی افزود: روابط اجتماعی افراد در قالب این شبکه ها در عین حال که ساده به نظر می رسد همواره با شک، بدگمانی و تردید همراه است و این آسیب به مرور زمان به تعاملات حقیقی افراد در جامعه سرایت کرده و ارتباطات اجتماعی را به هم می زند.

این استاد روانشناسی دانشگاه شاهد، با تأکید بر این که شبکه های اجتماعی ارتباطات را گسترده تر از قبل کرده است، تصریح کرد: این گونه فضاهای اینترنتی افکار و ایده های مختلفی را در اختیار کاربران قرار می دهد که ممکن است فرد نتواند در دنیای واقعی به آنها دست پیدا کند؛ اما باید توجه داشت که یکی از آسیب های شبکه های اجتماعی ایجاد تشتت آرا در جامعه است.

یعقوبی با بیان اینکه باید به هدف متولیان شبکه های اجتماعی توجه شود، اظهار کرد: شبکه های اجتماعی به خودی خود مذموم نیست و در این بین کاربران می توانند با استفاده مناسب و صحیح از ظرفیت های این شبکه ها بازخوردهای مثبتی را در جامعه داشته باشند، اما مشکل همیشگی مجهول بودن هویت افراد است.

الگوهای ناشناخته؛ جایگزین الگوهای دینی و ملی

وی با اشاره به اینکه شبکه های اجتماعی، روابط افراد را از سطح ملموس و واقعی به مرتبه مجازی بودن، تقلیل می دهد، گفت: شبکه های اجتماعی، مراجع تأثیرگذار بر ما را تغییر می دهد؛ به این معنی که در گذشته الگوی افراد، شخصیت و قهرمان های ملی، مذهبی و آیینی بوده است، در حالی که اکنون مشخص نیست که افراد چه کسانی را به عنوان الگوی خود پذیرفته اند که این مهم منجر به پراکندگی ذهن افراد می شود.

یعقوبی، شبکه اینترانت ملی و گروه های اجتماعی مجازی بومی را از جمله راهکارهای مقابله با آسیب های ذکر شده عنوان و خاطرنشان کرد: در دنیای امروز، خواه ناخواه اینترنت تبدیل به یک مأخذ عمومی شده است و در جریان رشد روزافزون شبکه های اجتماعی شاهد گرایش چشمگیر مردم به ارتباطات مجازی هستیم.

وی با تأکید بر اینکه استفاده از اینترنت تبدیل به یک نیاز اجتماعی در جامعه شده است، تصریح کرد: مسئولین و سیاستگذاران مربوطه باید با راهکارهای عملیاتی، تدبیری اتخاذ کنند که افراد بتوانند نیازهای خود را به صورت صحیح در این فضا برآورده سازند.

پایان پیام/