خبرگزاری شبستان: کارکرد اقتصادى مسجد به طور غیر مستقیم است و تأثیرى که بیشتر از طریق موعظه، نصیحت و بیان احکام خرید و فروش و انجام کارهاى اقتصادى صورت مىگیرد و نیز تاکید فراوان فرمایشات حضرت رسول اکرم(ص) و ائمه هدى مبنى بر رعایت انصاف و عدالت در انجام معاملات و انجام دادن کار اقتصادى فقط با هدف رضایت خداوند و رفع حوائج و نیاز مسلمانان و نه در نظر گرفتن انگیزه مادى و سودجویانه، همه اینها زمینههایى برای ایجاد رقابت سالم و تأثیر در روند معاملات و کارهاى اقتصادى هستند.
مسجد نبوى به عنوان مرکز خدمات اجتماعى نیز مورد استفاده بود. اموال عمومى در این مسجد تقسیم و غنایم جنگى نیز در آنجا میان مسلمانان توزیع مىشد. در صحیح بخارى آمده است: "مالى را از بحرین براى رسولخدا(ص) آورده بودند. آن حضرت فرمود: آن را در مسجد توزیع کنید. و این بیشترین مالى بود که در این مدت براى پیامبر(ص) آورده بودند. آنگاه رسولخدا(ص) براى اداى نماز به مسجد آمد. پس در کنار آن مال نشست و هیچ کس نبود مگر اینکه پیامبر(ص) چیزى از آن مال را به او بخشید".
پیامبر(ص) در هنگام نصب "عتّاب" به سمت استاندارى مکه و امام جماعت مسجدالحرام، عتّاب را فرمان داد تا درباره چهار نوع معامله ناروا که در جامعه آن روز رایج بود تبلیغ کند و مردم را از انجام چنین معاملاتى باز دارد.
در یکى از جمعهها که پیامبر اکرم(ص) مشغول خواندن نماز جمعه بود کاروانى به مدینه آمد و طبل و دهلش را براى جمع شدن مردم به صدا درآورد، مردم به خاطر وابستگى اقتصادى که به چنین کاروان هایى داشتند از پاى خطبه پیامبر برخاستند و به سوى کاروان رفتند و بیش از ده نفر همراه آن حضرت نماندند که خداى تعالى آنان را به خاطر این عمل توبیخ کرده و مورد مذمت قرار داده است و شأن نزول آیات مربوط به جمعه در سوره جمعه در همین ارتباط بوده است.
در صدر اسلام اکثر تجّار و بازرگانان به محض اینکه وارد شهرها مىشدند به مساجد مراجعه مىکردند. (با توجه به نقش محوریت مساجد) و حضور این تجّار و بازرگانان در مسجد نشان از ورود کالاهاى جدیدى داشت که به محض اتمام نماز خریداران کالا وارد بحث و مذاکره براى خرید و فروش یا مبادله مىشدند. اگر چه مستقیماً خرید و فروش در داخل مسجد انجام نمىگرفت و هنگام حضور در مسجد اصل همه کارها بر محور عبادت و نیایش بود، دید و بازدید و گفتگو براى تبادل و خرید بعد از انجام اعمال عبادى صورت مىگرفت.
بیتالمال در مسجد نگهدارى مىشد و تنظیم قراردادها در مسجد انجام مىگرفت. ناصرخسرو قبادیانى، مورخ و جهانگرد معروف، خود ناظر نوشتن قراردادها و تنظیم سندها بود و این کارها را از فعالیت هاى پررونق مسجد عمر خود ذکر کرد.
خزانه یا دارالمال، معمولاً روى چند ستون مستقل در وسط مسجد ساخته مىشد تا از همه جهت در معرض دید باشد و کاملاً محافظت شود. علاوه بر بیتالمال مسلمانان، اهالى محل یا شهر، اشیاى قیمتى خود را به آنجا مىسپردند.
بازرگانان هنگام مسافرت هاى خود که اغلب به درازا مىکشید، اموال با ارزش خود را در خزانه به امانت مىگذاشتند و پس از بازگشت پس مىگرفتند.
محمد علی موظف رستمی، محقق و پژوهشگر در حوزه مسجد درباره خدمات اقتصادی مساجد در صدر اسلام می گوید: یکی از خدماتى که در زمینه اقتصادى در زمان رسول خدا(ص) در مسجد صورت مىگرفت، پخش کمک هاى مالى میان مسلمانان بود. در آن زمان هرگاه مالى از ناحیهاى به مدینه مىرسید آن را به مسجد پیامبر(ص) مىآوردند و با نظر آن حضرت میان مردم تقسیم مىشد. این دستورات و قوانین فراگیر اسلام در شکلگیرى اجتماعى سیاسى و اقتصادى جوامع مؤثر بوده است، چنانکه تا قرنها، بیشتر فعالیتهاى شهرهاى اسلامى بر مدار یک مسجد با موقعیت مرکزى انجام مىگرفت و مساجد به ویژه مسجد جامع به شهرهاى اسلامى چهرهاى کاملاً مشخص مىبخشید، این نقش کانونى (مسجد جامع و بازار با محلههایش) همواره منشأ تحرکهاى اجتماعى، سیاسى و اقتصادى در اسلام و نیز روابط نزدیک دانشمندان با طبقه متوسط شهرى بوده است.
به گفته موظف رستمی، بیتالمال همیشه در مسجد اصلى شهر نگهدارى مىشد. این سنت به نخستین روزهاى خلافت اولین خلیفه اسلامى باز مىگردد. وى مسجد را محل مطمئنى براى نگهدارى ثروت امت مىدانست. نقل شده است که خازن بیتالمال، "اسامهبن زید تَنُوخى" در مسجد عمرو براى بیتالمال مصر در جلو منبر قبّهاى بر چند ستون ساخت. بیتالمال دمشق مدتى در مسجد اموى نگهدارى مىشد. پیترسن مىنویسد: در فلسطین، بیتالمال هر شهر در مسجد اصلى آن نگهدارى مىشد. این سنت بدان سبب بیشتر تقویت شد که دولت گاهى از مسجد براى انجام امور مالى عمومى خود بهره مىبرد.
مسجد؛ مکان سامان‌دهی و جهت‌دهی به تعاون و همدلی مردم
وی می افزاید: از جمله نوع دیگر کارکرد اقتصادى که عمدتاً در مساجد و با مشارکت و همیارى مردم و در راستای کمک اقتصادى به مردم، انجام مىگیرد، مىتوان از تشکیل صندوق قرض‌الحسنه، ارائه خدمات بانکى اعم از حفظ سپردههاى مردم و واگذارى وام بدون بهره که از طریق شوراى صندوق قرض‌الحسنه است، نام برد.
این سنت حسنه قرون متمادى است که بین مؤمنین نمازگزار مساجد انجام مىشود. با توجه به تأکیدات فراوان آیات و روایات درباره منع انجام معاملات ربا، تشکیل صندوق هاى قرض‌الحسنه از بهترین روش هاى اقتصادى براى رفع احتیاجات مالى و اقتصادى مردم است که خاستگاه اولیه تشکیل این نوع صندوق هاى خیریه و قرض‌الحسنه مساجد بودهاند.
علاوه بر آن مىتوان از تشکیل فروشگاه ها و تعاونىهاى مصرف محله نام برد که توسط هیئت امناء مساجد برای رفع نیازهاى ضرورى جمعیت، حوالى مسجد انجام مىگیرد و نوع دیگر کارهاى اقتصادى که عمدتاً در مساجد صورت مىگیرد و بیشتر جنبه خیرخواهانه و بشر دوستانه دارد، جمع آورى پول براى مستمندان و نیازمندان و خرید جهیزیه براى خانوادههاى کم درآمد و فقیر و پیدا کردن کار براى بیکاران و نیز جمع آورى کمک و اعانه براى ساخت کارگاه هاى تولیدى و مراکز کوچک اقتصادى که در امر کمک رسانى و با هدف خیرخواهانه و فى سبیلالله در حال انجام و فعالیت است.
با توجه به اینکه در ادوار گذشته، مساجد در مرکز شهر بود و بازار در کنار آن ایجاد مىشد، اکثر مساجد داراى حجرهها و دکاکین بودهاند که درآمد حاصل از اجاره یا تجارت آنان براى مسجد هزینه مىشد، و این درآمدها بخشى از فعالیتهاى اقتصادى مسجد را تشکیل مىداد که در راه کارهاى عامالمنفعه یا تعمیر و نگهدارى و توسعه مساجد یا در امر کمک به ابنسبیل و فقیران و مستمندان هزینه مىشد.
از دیگر راه هاى تأمین هزینه مساجد وقف است. معمولاً بعضى از مساجد داراى زمین، مغازه یا کارگاههاى تولیدى هستند که توسط مؤمنین با هدف توسعه و ترویج فرهنگ اسلامى وقف مىشد و درآمد حاصل از این زمین ها بالنسبه صرف امورات فوق الاشاره مىشد.
از دیگر نقش غیر مستقیم مسجد در امر اقتصاد، جلسات وعظ و خطابه و سخنرانى ائمه جماعات و سخنرانان در مساجد درباره رعایت اخلاق اسلامى در معاملات اقتصادى است. با توجه به اینکه مساجد در اکثر کشورهاى جهان اسلام داراى محوریت اصلى بوده و در مرکز بازار و مرکز اقتصادى هر شهر مسجد داراى نقش فعالى است و هنگام نماز مسجد محل مراجعه بازاریان، کسبه و اصناف اطراف بازار است. امام جماعت نیز در هر جلسه نماز با دعوت نمازگزاران که عمدتاً در فعالیتهاى اقتصادى فعال هستند، به رعایت اخلاق اسلامى و اخلاق اقتصادى با نقل آیات، روایت و احادیث حضّار را به رعایت انصاف و عدل در معاملات و کارهاى اقتصادى دعوت مىکند که این موعظه و سخنرانى ائمه جماعت در مسجد تأثیرى عمیق در نمازگزاران ایجاد کرده و به تبع، آنان از نظر اخلاقى و براى رعایت مسائل شرعى مجبور به فعالیت سالم اقتصادى مىشوند.
خدمات بین مساجد و بازرگانان متقابل بوده است. یعنى همچنانکه مسجد در امر اقتصادى به کمک تجار و بازرگانان شتافت، بازرگانان نیز نقش مهمى در گسترش اسلام و ساخت مساجد در مسیر حرکت و دیگر سرزمینهاى دور دست داشتند.
ونساى مونتاى دانشمند فرانسوى مىگوید: این نیز شیوه بازرگانان مسلمان در سرزمینهایى بود که در شرق هندوستان قرار داشت. اگر کاروان هاى بازرگانان مسلمان در یک محل چند بار فرود مىآمدند، در آنجا مسجدى مىساختند تا محل تجمع آنان باشد. چیزى نمىگذشت که مردم محل به این مسجد روى مىآوردند و به اسلام مىگرویدند. راه هاى بازرگانى، راه هاى اسلام در آسیا بود؛ چنانکه در آفریقا نیز راه اسلام همینطور بود.
مسجد؛ رسانه ای قوی و موثر در تبیین چالش‌های پیش روی اقتصاد کشور
حجت‌الاسلام سعید فراهانی‌فرد، عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد اسلامی نیز کارکرد اقتصادی مسجد می گوید: با توجه به تجربه خوب مساجد در طول هشت سال دفاع مقدس می‌توان گفت، مساجد در جهاد اقتصادی نیز می‌توانند قابلیت‌ها و توانمندی‌های خود را به نحو احسن نشان دهند. در واقع بهترین مکان برای فرهنگ‌سازی نسبت به شعار جهاد اقتصادی و تبیین مفهوم این شعار اساسی و کلیدی مساجد هستند و ائمه جماعات و علمای مساجد بیشترین مسئولیت را در این زمینه دارند و باید مردم را نسبت به این موضوع آگاه و همگان را برای حضور و سرمایه‌گذاری بیشتر در حوزه اقتصادی در مسجد و جامعه تشویق کنند تا تحولی شگرف بر اساس پشتوانه دینی در حوزه اقتصاد کشور شکل بگیرد.
به گفته وی، از دیگر راهکارهای تحقق جهاد اقتصادی که به وسیله مساجد و کارکردهای این پایگاه اثرگذار دینی می‌توان به آن دست یافت، تشکیل حلقه‌های معرفتی در مساجد است. به طور قطع مردم خواه یا ناخواه به سمت مساجد گرایش دارند، بنابراین کوتاه‌ترین فرصت‌ها نیز در شناخت و مشاوره دادن به مردم در زمینه اقتصادی مؤثر است، از این رو با شناسایی ضرورت‌های اقتصادی در بحث تولید، مصرف و صرفه‌جویی، می‌توان آگاهی مردم را در این زمینه‌ها افزایش داد. ایجاد روحیه همدلی، تعاون و دوستی بین افراد مسجد می‌تواند در رفع مشکلات اقتصادی افراد نیازمند موثر باشد، چرا که در صدر اسلام مهم‌ترین وظیفه مسجد تقویت همدلی و دلجویی از محرومان و تلاش برای رفع مشکلات اقتصادی مردم بود، البته در حال حاضر نیز این کارکرد در مساجد پررنگ است ولی تعاون و کمک مردم باید با یک برنامه‌ریزی دقیق و منسجم در کشور جهت‌دهی و سامان‌دهی شود.
به اعتقاد وی، آنچه که در روند جهاد اقتصادی و عملیاتی شدن آن در کشور اهمیت دارد و مساجد نیز در تحقق آن نقش مهمی دارد افزایش فرهنگ جهادگونه است، بدیهی است این مهم علاوه بر همت و تلاش عمومی آحاد مردم و مسئولان تلاش رسانه‌ای چون مسجد را می‌طلبد که با نگاه آسیب‌شناسانه ضرورت حرکت جهادی در حوزه اقتصادی را تبیین و عوامل و چالش‌های پیشروی اقتصاد کشور را در جامعه شناسایی و راهکارهایی برای اجرایی و عملیاتی شدن آن ارایه دهند.
وی ایجاد و تقویت صندوق‌های قرض‌الحسنه در مساجد را در تحقق گوشه‌ای از عدالت اقتصادی در جامعه موثر می داند و اضافه می کند: وجود چنین صندوق‌هایی نفی کننده مؤسسات بزرگ و بانک‌ها نیست اما در رفع احتیاجات ضروری مردم تأثیرگذار است. چنین صندوق‌هایی در جامعه و در رفع مشکلات اقتصادی تأثیرگذار است و باید با فرهنگ‌سازی این سنت حسنه را در کشور گسترش داد. فرهنگ‌سازی سنت قرض‌الحسنه در مساجد باید به صورت کاربردی و عملی در جامعه ترویج یابد، متأسفانه جوایزی که در بانک‌ها برای افرادی که حساب سپرده‌گذاری می‌کنند، قرض‌الحسنه را از روح اصلی و آنچه که مورد نظر اسلام دور می‌کند، حال آنکه قرض‌الحسنه باید با نیت خیرخواهانه باشد، از این رو باید واقفان سنت قرض‌الحسنه شناسایی شوند و در عین حال وجوه آنها به ضمانت به افراد نیازمند سپرده شود.
مساجد همچون صدر اسلام به اقتصاد کشور جهت می دهند
حجت‌الاسلام مجید رضایی، عضو هیئت علمی دانشگاه مفید قم نیز در زمینه نقش مساجد در تحقق جهاد اقتصادی می گوید: بدون شک مسجد اولین پایگاه دینی است که در صدر اسلام برای تجمع مسلمانان پایه‌گذاری شده است و این نهاد علاوه بر کارکردهای معنوی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، کارکرد اقتصادی نیز دارد.
وی با اشاره به اینکه همواره از صدر اسلام تاکنون حول محور مسجد فعالیت‌های مختلفی به ویژه فعالیت‌های اقتصادی صورت می‌گرفت و به نوعی مسجد نیز در آن فعالیت‌ها تأثیر داشته است، افزود: در زمان پیامبر اسلام (ص) مسجد در مرکز شهر واقع بود و بازار در اطراف مسجد شکل می‌گرفت، مردم و بازاریان با اجتماع در اطراف مسجد علاوه بر انجام معاملات اقتصادی در جوار مسجد در خود مسجد نیز حضور می‌یافتند، در واقع وجود بازار در کنار مسجد متاثر از قوانین و مقررات حقوقی اسلامی بود و آگاهی‌های مردم از اقتصاد اسلامی را ارتقا می‌داد.
حجت‌الاسلام مجید رضایی، عضو هیئت علمی دانشگاه مفید قم نیز در زمینه نقش مساجد در تحقق جهاد اقتصادی معتقد است: نتایج نمود دین در مباحث و معاملات اقتصادی در مسجد نمود و بروز می‌یابد. با رجوع به صدر اسلام می‌بینیم که قراردادهایی که در اسلام جایز و غیر جایز محسوب می‌شد، آموزش تجار، اسلامی کردن اقتصاد همه متأثر از مسجد بود و مسجد اقتصاد آن دوران را به سمت و سویی که مورد تأیید اسلام بود، سوق می‌داد؛ بنابراین در حال حاضر نیز مسجد همچون صدر اسلام می‌تواند در اقتصاد کشور تأثیر بسزایی داشته باشد و اقتصاد کشور را به سمتی که مورد تأکید اسلام است، جهت دهد.
به گفته وی، در روایات اسلامی ابتدا بر آموزش تجارت بر مبنای اسلامی تأکید و سپس به تجارت سفارش شده است، بنابراین اگر بخشی از مسجد محلی برای آموزش مباحث حقوقی و مربوط به تجارت مردم باشد و از سوی دیگر معاملات و قراردادهای اقتصادی متأثر از مسجد شود، شاهد درآمدهای باطل و خارج از چارچوب دین و اخلاق اسلامی نمی‌شویم و اقتصاد کشور پویا و فعال تر می‌شود.
وی صندوق‌های قرض‌الحسنه مساجد را در رفع مشکلات اقتصادی مردم تأثیرگذار می داند و اذعان می کند: مساجد با شناسایی افراد توانمند می‌توانند در رفع مشکلات اقتصادی افراد نیازمند تأثیرگذار باشند. این امر ضمن اینکه برادری اسلامی در محیط مسجد رواج می یابد در اصلاحات اقتصادی کشور نیز نقش تعیین‌کننده‌ای دارند، بنابراین فرهنگ‌سازی سنت قرض‌الحسنه در سوق دادن مردم به این سنت خداپسندانه تأثیرگذار است و موجب می‌شود مردم با نیت خیرخواهانه به سمت این سنت حسنه بروند نه به امید سودهای کلان و هنگفت.
حجت‌الاسلام رضایی می گوید: تبیین و گسترش مفاهیمی همچون انفاق، خمس و زکات از شیوه‌های گوناگون در مسجد ضروری است. جهاد اقتصادی از برنامه‌های کلان کشور است و گویای این حقیقت است که کشور باید در ابعاد مختلف به خودکفایی برسد و وابسته به بیگانگان نباشد، بنابراین ضرورت دارد بایدها و نبایدهایی که اسلام به آن تأکید کرده است برای مردم تبیین شود.
مسئولان و متولیان مساجد باید زمینه های ایجاد کسب و درآمد حلال را در محیط مسجد فراهم کنند و با مشارکت خود مردم در بهبود مشکلات نیازمندان، اطلاع‌رسانی از معضلات اقتصادی، شناسایی افراد توانمند و بهره‌گیری از ایده‌های افراد در این زمینه تلاش کنند، در واقع مسجد در چنین مواقعی باید پل ارتباطی میان نیازهای اقتصادی محرومان و توانمندان باشد.
عضو گروه اقتصاد دانشگاه مفید بر لزوم توجه به بهره‌گیری از ایده‌ها و افکار اقتصادی مورد تأیید اسلام در مساجد تأکید می کند و یادآور می شود: راهکارها و راهبردهای تحقق جهاد اقتصادی باید از سوی ائمه جماعات در مساجد ارایه شود و همچون صدر اسلام برای این منظور برنامه‌ریزی شود. در واقع رسانه‌ای چون مسجد باید مردم را به سرمایه‌گذاری در بخش های مختلف تشویق کند.
پایان پیام/
نظر شما