تعزیه؛ هنر وقفی و میراث جاویدان ایرانیان

خبرگزاری شبستان_ خراسان شمالی؛ تعزیه، تنها نمایش مصیبت نیست، بلکه نیایشی است در خور بزرگواران که جانشان را وقف احیای اسلام کردند؛ تعزیه شرح ماجرای وقفِ خون دریادلانی است که قباله مِهر الهی را به خون خود مُهر کردند.

داستان نهضت حسینی و قصه جانسوز ایثار و شهادت حضرت امام حسین( علیه السلام) و یاران وفادارش، آن چنان بر قلب ها تاثیر گذارده که پس از گذشت چهارده قرن از آن حادثه عظیم، غبار کهنگی و فراموشی را بر خود ندیده است. گویی هر سال با حلول هلال محرم، خون پاک شهیدان کربلا، در رگ های تاریخ جوششی تازه می یابد و عاشقان دلسوخته را شوریده تر و تشنگان حقیقت را شیفته تر می سازد، از این رهگذر، هنرمند می کوشد تا با الهامات مذهبی به تبیین شکل های هنری این حادثه بپردازد و با ایجاد رابطه عمیق بین ریشه های اصلی و خاستگاه واقعه، با اثر هنری خویش رابطه ای ناگسستنی ایجاد کند.

باتوجه به اینکه در سالیان گذشته نبود دسترسی کافی به علما، دانشمندان و همچنین منابع و مآخذ لازم، امکان مطالعه در خصوص وقایعه عاشورا کمتر و یا اصلا وجود نداشت و بدلیل عطش مردم برای شنیدن و اطلاع از وقایع عصر عاشورا بخصوص در ایام سوگواری، یکی از شیوه های مناسب برای رفع این عطش سیرابی ناپذیر، برپایی آیین شبیه خوانی و تعزیه بود که گامی در جهت اشاعه فرهنگ کربلا و شهادت و زنده نگه داشتن آن است که لرزه بر اندام ظالمان و استکبار می اندازد. امروزه تعزیه با استفاده از وسایل و متون خوب و در سالن های ممتاز، بصورت زیبا، مدرن و کلاسیک اجرا می شود.

حضور داوود فتحعلی بیگی، کارگردان، نمایش نامه نویس و بازیگر نام آشنای کشور و رییس انجمن تعزیه در سومین سوگواره تعزیه خراسان شمالی، فرصتی شد تا با ایشان درباره هنر تعزیه و جایگاه آن به گفتگو بپردازیم.

در ادامه گفتگوی اختصاصی خبرنگار خبرگزاری شبستان با ایشان را که دانش آموخته دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، مدرس دانشگاه و یکی از پژوهشگران و صاحب نظران نمایش های آیینی سنتی کشور به شمار می رود، می خوانید:

تاریخچه هنر تعزیه در کشور به چه زمانی می رسد؟

هنر تعزیه در کشور قدمت زیادی دارد، اما بر اساس اسناد، سابقه اجرای آن به شیوه امروز، به 300 سال قبل برمی گردد و قبل از آن را هنوز به درستی نمی دانیم که به چه شیوه ای اجرا می شد، چون هنوز آثار و اسناد آن به دست نیامده است.

اجرای تعزیه چه مراحلی را طی کرده است تا به شیوه امروز اجرا شود؟

با توجه به اینکه تاریخ قبل از 300 سال پیش را نداریم تا چگونگی شیوه اجرای تعزیه را بدانیم، اما معتقدیم اجرای تعزیه از زمان شروع تا کنون، روند تکمیلی داشته است و درباره تعزیه، مثل حوزه شعر که کتاب هایی چون تذکره الشعرا و دیوان اشعار شاعران را داریم، گزارش تاریخی یا سند مکتوب تا قبل از 300 سال پیش نداریم، از سویی هم هنر شبیه خوانی در خیلی از مناطق و توسط بسیاری از حکام، مورد بی توجهی قرار داشت، اما ما در هفدهمین جشنواره نمایش های آیینی سنتی که شهریورماه امسال در تهران برگزار شد، سندی ارائه کردیم که تاریخ تحریر کتابت این نسخه سال 1136 هجری قمری بود، در حالی که از یادداشت پای نسخه، مشخص بود متن جلوتر نوشته شده است.

راهبردهای تقویت و تحکیم تعزیه چیست؟

با توجه به اینکه هنر تعزیه، هنر آیینی سنتی است و قدمت زیادی دارد اما پیشکسوتان این هنر در مناطق مختلف کشور از دنیا رفته اند و ما هیچ مدرسه و آموزشگاهی برای هنر تعزیه خوانی نداریم، باید نسبت به آموزش این هنر از طریق فیلم ها و نرم افزارهای آموزشی، نشست های تخصصی و کارگاه های آموزشی اقدام کنیم تا هنر تعزیه خوانی رو به اضمحلال نرود و بتوانیم این هنر را در نقاط مختلف کشور تقویت و توانمند کنیم.

همچنین از سویی، بیشتر تعزیه خوانان کشور از روی علاقه و ذوق و در نهایت، سالی یکبار این هنر را ارائه می دهند و نمی توان توقع کار حرفه ای از آنها داشت و منتظر ارائه هنر تخصصی از تعزیه خوانان بود، بنابراین اقدام عاجل برای حفظ و تقویت این هنر، تهیه فیلم های آموزشی و اصلاح و انتشار نسخ معتبر است.

آیا متون و اشعاری که در تعزیه ها استفاده می شود، مستند است؟

به هر حال تعزیه ای که به شیوه امروزی اجرا می شود، از حدود دو تا سه قرن پیش ایجاد شده است و هریک نیز از منبع تاریخی الهام گرفته اند، حال سندیت هر تعزیه بستگی دارد از چه کتابی برداشت کرده است و چقدر آن کتاب معتبر بوده است، اما نسخه های خطی در این زمینه داریم که به مرور زمان بحث تحقیق و تتبّع نیز در آنها بوجود آمده است، به گونه ای که اکنون با پژوهش های انجام شده، بخشی از قرائت آن زمان با قرائت امروز فرق دارد.

اجرای تعزیه در مناطق مختلف کشور چگونه است؟

البته نباید منکر تاثیر فرهنگ بومی هر منطقه در هنر تعزیه شد، هرچند که به مرور زمان، فرهنگ ها در نقاط مختلف کشور جا به جا شده اند و متون دست به دست شده است و مورد دخل و تصرف قرار گرفته اند، به گونه ای که حتی در خراسان شمالی می توان رد پای نسخ تهران را هم دید.

چه اندازه ورود دولت در هنر تعزیه می تواند سبب تقویت و ماندگاری این هنر شود؟

این هنر نیازمند حمایت دولت است و باید از سوی حاکمیت تقویت شود، برای اینکه کسانی که اقدام به هنر شبیه خوانی می کنند از روی ثواب و علاقه تعزیه خوانی می کنند و دنبال کار پژوهشی نیستند، در حالی که تعزیه مربوط به همین چندتا مجلس در ماه محرم نمی شود و از ابتدای خلقت تا قیامت می توان 500 عنوان مستقل تعزیه اجرا کرد و در طول سال هرشب تعزیه جدیدی را خواند، اما تعزیه در ماه محرم به دلیل اینکه به عنوان ذکر از آن یاد و هرسال مدت 10 شب تکرار و یادآوری می شود، بیشتر بین مردم شناخته شده است.

آسیب هایی که هنر تعزیه را تهدید می کند، چیست؟

مهم ترین آسیب این هنر، نداشتن اطلاعات و معلم و مربی برای تعزیه خوانان است و دولت وظیفه دارد این کمبودها را جبران کند و حوزه ها و بخش های فرهنگی- هنری کشور باید زمینه تحقیق و پژوهش این هنر را فراهم کنند.

هنر تعزیه در خراسان شمالی را چگونه ارزیابی می کنید؟

متاسفانه اغلب تعزیه خوانان خراسان شمالی، نسخه های خوبی در اختیار ندارند اما دارای استعداد خوب و علاقه مندی زیاد هستند که این موضوع، ظرفیت لزوم پژوهش و تحقیق درباره نسخ و استفاده از نسخه های مستند و قوی را ضروری می کند.