گروه قران و معارف خبرگزاری شبستان؛ سفر حج در حقيقت يك هجرت بزرگ است، يك سفر الهى است، يك ميدان گسترده خودسازى و جهاد اكبر است. مقولۀ حج به عنوان فريضۀ بزرگ اسلام و از جمله مهمترين شعائر دين و به عنوان ارزشمندترين اعمال براي قرب خداوند متعال مورد توجه مي باشد. بنابراين مراسم پرشكوه حج همچون عبادات ديگر داراى بركات و آثار فراوانى در فرد و نيز جامعه اسلامیاست که اگر طبق برنامه صحيح انجام پذيرد و از آن بهره بردارى درستى شود میتواند هر سال منشأ تحوّل تازه اى در جوامع اسلامى گردد.[1]
از اين رو لزوم تبيين مهمترين مولفه هاي مناسك ارزشمند حج با بهره گيري از آراء و انديشه هاي مرجع عالي قدر آيت الله مكارم شيرازي مي تواند به عنوان منشوري جامع در چيستي فريضۀ حج و ترسيم راهكارهاي بهره گيري از بركات اين عمل عبادي در ابعاد مختلف مورد نظر قرار گيرد كه در اين نگاشته به مخاطبان ارائه مي شود.
تأملي در چيستي فريضۀ حج
1. حج؛بزرگترين ركن اسلام
آيت الله مكارم شيرازي در تبيين چيستي ماهيت فريضۀ حج می فرماید: يكى از بزرگترين اركان اسلام در نظر شيعه حج است،[2] حج در حقيقت يك نوع جهاد بدنى و مالى است، بلكه حج جهاد معنوى است همان طور كه جهاد، حج حقيقى میباشد و با دقت در اسرار و آداب اين دو دستور اسلامى يك نوع وحدت و هماهنگى در ميان آن دو به خوبى احساس میگردد.[3]
2. چگونگي وجوب حج
معظم له با تبيين شرايط وجودي تحقق اين فريضه براي مسلمانان فرموده اند: در صورتى كه شرايط عمومى از قبيل «بلوغ و عقل» و شرايط خصوصى از قبيل مستطيع بودن (داشتن زاد، توشه، مركب، سلامت بدن و امنيّت راه) در انسان جمع باشد حج يك مرتبه در تمام عمر واجب مىشود، البتّه وجوب آن وجوب فورى است و نمىتوان آن را تأخير انداخت.[4]
3. حج؛ نماد مساوات بندگان الهي
مرجع و مفسر عالي قدر جهان تشيع در تشريح اين فريضه مهم فرمودند: مراسم حج از جمله عبادت هاي دسته جمعى است كه با تجرّد كامل و وارستگى مطلق، تنها با پوشيدن دو قطعه پارچه ساده آغاز مى شود، نشانه مساوات بندگان الهى در پيشگاه اوست و اين يكى از آمال بزرگ انسانى است كه روزى انسانهاى جهان عوامل برترى هاى موهوم را مانند نژاد، زبان، رنگ و ثروت را كنار گذارده، همگى خود را در برابر خدا مساوى و برابر بدانند. عمل حج از عبادتهايى است كه به اين هدف تحقّق مىبخشد و موجب مى شود كه افراد با ايمان امتيازات اجتماعى را وسيله برترى خود ندانند.[5
4. تبيين معرفتي حج ابراهيمي
سفر حج در حقيقت يك هجرت بزرگ است، يك سفر الهى است، يك ميدان گسترده خودسازى و جهاد اكبر است.[6]
مراسم حج در واقع عبادتى را نشان مى دهد كه عميقا با خاطره مجاهدات ابراهيم و فرزندش اسماعيل و همسرش هاجر آميخته است، و ما اگر در مطالعات در مورد اسرار حج از اين نكته غفلت كنيم بسيارى از مراسم آن به صورت معما در مى آيد، آرى كليد حل اين معما توجه به اين آميختگى عميق است.[7]
هنگامى كه در قربانگاه در سرزمين منى مى آئيم... مساله قربانى ابراهيم را به خاطر مى آوريم كه عزيزترين عزيزانش و شيرين ترين ثمره عمرش را در اين ميدان در راه خدا ايثار كرد، و بعدا سنتى به عنوان قربانى در منى به وجود آمد، به فلسفه اين كار پى مى بريم.
هنگامى كه به سراغ جمرات (سه ستون سنگى مخصوصى كه حجاج در مراسم حج آنها را سنگباران مى كنند و در هر بار هفت سنگ با مراسم مخصوص به آنها مى زنند) ...به خاطر مى آوريم اينها ياد آور خاطره مبارزه ابراهيم قهرمان توحيد با وسوسه هاى شيطان است كه سه بار بر سر راه او ظاهر شد و تصميم داشت او را در اين ميدان" جهاد اكبر" گرفتار سستى و ترديد كند، اما هر زمان ابراهيم قهرمان او را با سنگ از خود دور ساخت.
هنگامى كه به" صفا" و" مروه" مى آئيم و مى بينيم گروه گروه مردم از اين كوه كوچك به آن كوه كوچكتر مى روند، و از آنجا به اين باز مى گردند، و بى آنكه چيزى به دست آورده باشند اين عمل را تكرار مى كنند، گاه مى دوند، و گاه راه مى روند...داستان سعى و تلاش آن زن با ايمان" هاجر" را براى نجات جان فرزند شيرخوارش اسماعيل در آن بيابان خشك و سوزان به خاطر مى آوريم كه چگونه بعد از اين سعى و تلاش خداوند او را به مقصدش رسانيد، چشمه زمزم از زير پاى نوزادش جوشيدن گرفت.
ناگهان چرخ زمان به عقب بر مى گردد، پرده ها كنار مى رود، و خود را در آن لحظه در كنار" هاجر" مى بينيم، و با او در سعى و تلاشش همگام مى شويم كه در راه خدا بى سعى و تلاش كسى به جايى نمى رسد! لذا به آسانى مى توان از آنچه گفتيم نتيجه گرفت كه "حج" را بايد با اين رموز تعليم داد و خاطرات ابراهيم و فرزند و همسرش را گام به گام تجسم بخشيد، تا هم فلسفه آن درك شود و هم اثرات عميق اخلاقى حج در نفوس حجاج پرتوافكن گردد، كه بدون آن آثار، قشرى بيش نيست.[8]
5. درآمدي بر نكات تفسيري در احكام حج
آيت الله مكارم شيرازي ،مفسر بزرگ قرآن كريم در تبيين برخي شاخصه هاي تفسيري احكام حج اينگونه می فرماید: خداوند متعال در قرآن كريم و در (آيه 197سورۀ بقره) احكام حجّ را تعقيب مى كند و دستورات جديدى مى دهد.
1- نخست مى فرمايد: «حجّ در ماههاى معينى است» (الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ). منظور از اين ماهها، ماههاى شوال، ذى القعده و ذى الحجه است.
2- سپس به دستور ديگرى، در مورد كسانى كه با احرام بستن شروع به مناسك حجّ مى كنند، اشاره كرده مى فرمايد: «آنها كه حجّ را بر خود فرض كرده اند (و احرام بسته اند بايد بدانند) در حجّ آميزش جنسى، و گناه و جدال نيست» (فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ).
به اين ترتيب محيط حجّ بايد از تمتعات جنسى و همچنين گناهان و گفتگوهاى بى فايده و جر و بحث ها و كشمكش هاى بيهوده پاك باشد، زيرا محيطى است كه روح انسان بايد از آن نيرو بگيرد و يكباره از جهان ماده جدا شود، و به عالم ماوراء ماده راه يابد، و در عين حال رشته الفت و اتحاد و اتفاق و برادرى در ميان مسلمانان محكم گردد و هر كارى كه با اين امور منافات دارد ممنوع است.
3- در مرحله بعد به مسائل معنوى حجّ، و آنچه مربوط به اخلاص است اشاره كرده، مى فرمايد: «آنچه را از كارهاى خير انجام مى دهيد خدا مى داند» (وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ).و اين بسيار لذتبخش است كه اعمال خير در محضر او انجام مى شود.[9]
و در ادامه همين مطلب مى فرمايد: «زاد و توشه تهيه كنيد كه بهترين زاد و توشه ها پرهيزكارى است و از من بپرهيزيد اى صاحبان عقل» (وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوى وَ اتَّقُونِ يا أُولِي الْأَلْبابِ).
اين جمله اشاره لطيفى به اين حقيقت است كه در سفر حجّ موارد فراوانى براى تهيه زادهاى معنوى وجود دارد كه بايد از آن غفلت نكنيد،..آنها كه روحى بيدار و انديشه اى زنده دارند مى توانند براى يك عمر از اين سفر بى نظير روحانى توشه معنوى فراهم سازند.[10]
بديهي است وجود ابعاد و زواياي مختلف فريضۀ حج امري انكار ناپذير است، واكاوي اين شاخصه ها با نگاه ژرف انديشانۀ عالمان مي تواند به عنوان چراغ راه كسب علم و معرفت و شناخت نسبت به زواياي مختلف اين عبادت مهم از قبيل مولّفه هاي عبادي، سياسي،اجتماعي و فرهنگي، اخلاقي و اقتصادي مورد توجه قرار گيرد كه عبارتند از:
شاخصه هاي عبادي در فريضۀ حج
1. تقويت پايه هاي تقوا و اخلاص
آيت الله مكارم شيرازي در تبيين شاخصه هاي عبادي فريضۀ حج «تربيت نفوس و تهذيب اخلاق و تقويت پايه هاى تقوا» را به عنوان شاكلۀ اصلي فلسفۀ حج برشمرده و می فرماید: در بعد اخلاقى و عبادى كه مهمترين فلسفه حج را تشكيل مى دهد تربيت نفوس و تهذيب اخلاق و تقويت پايه هاى تقوا و اخلاص مطرح است.[11]
تعبير معروفى كه در احاديث اسلامى آمده كه مى گويد: «يخرج من ذنوبه كهيئته يوم ولدته امّه، كسى كه حجّ خانه خدا را (از روى اخلاص و توجّه و با حفظ آداب و اسرار آن) انجام دهد از گناه پاك مى شود همانند روزى كه از مادر متولّد مى شود!»[12] دليل روشنى براى تأثير حجّ بر روح و جان انسان است كه او را از همه آلودگيها پاك مى كند و آثار گناهانى كه يك عمر در دل نشسته است، مى زدايد و اين بزرگترين فايده اى است كه نصيب زوّار بيت اللّه الحرام مى شود. [13]
2. حج؛ تولّد دوباره
معظم له در فرازي فريضۀ حج را به عنوان رويشي جديد براي مومنان عنوان نموده و فرموده اند: مومنان هر گامى كه بر مى دارند گامى به سوى خدا نزديكتر مى شوند و معبود و محبوب حقيقى را در همه جا حاضر مى بينند. آرى حج يك تولّد دوباره است! كسانى كه حج را با تمام وجودشان درك مى كنند آثار معنوى و روحانى آن را تا پايان عمر در دل خويش احساس مى كنند و شايد به همين دليل است كه حج، يك بار، در تمام عمر واجب شده است.[14]
مخصوصا توجه به اين حقيقت كه مراسم حج در هر قدم ياد آور خاطرات ابراهيم بتشكن، و اسماعيل ذبيح اللَّه، و مادرش هاجر است، و مجاهدتها و گذشتها و ايثارگرى آنها را لحظه به لحظه در برابر چشمان انسان مجسم مى كند، و نيز توجه به اينكه سرزمين مكه عموماً و مسجد الحرام و خانه كعبه و محل طواف خصوصاً ياد آور خاطرات پيامبر اسلام و پيشوايان بزرگ و مجاهدتهاى مسلمانان صدر اول است اين انقلاب اخلاقى عميق تر مى گردد، به گونه اى كه در هر گوشه اى از مسجد الحرام و سرزمين مكه انسان، چهره پيامبر صل الله علیه وآله و على علیه السلام و ساير پيشوايان بزرگ را مى بيند، و صداى آواى حماسه هاى آنها را مى شنود.
آرى اينها همه دست به دست هم مى دهند و زمينه يك انقلاب اخلاقى را در دلهاى آماده فراهم می سازند، به گونه اى توصيف ناشدنى ورق زندگانى انسان را بر مى گردانند و صفحه نوينى در حيات او آغاز مى كنند.[15]
پی نوشت:
[1] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى، ص: 401.
[2] آيين ما (اصل الشيعة)، ص: 201.
[3]همان.
[4] همان.
[5] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص288.
[6] تفسير نمونه ؛ ج19 ؛ ص125.
[7] همان.
[8] تفسير نمونه، ج19، ص: 127.
[9] برگزيده تفسير نمونه، ج1، ص: 180.
[10] همان.
[11] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج1 ؛ ص.261
[12] بحار الانوار، جلد 99، صفحه 26.
[13] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج1 ؛ ص261.
[14] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج1، ص: 262.
[15] تفسير نمونه، ج14، ص: 76.
[16] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج7 ؛ ص426.
[17] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج7 ؛ ص430.
[18] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص403.
[19] همان.
منبع: پايگاه اطلاع رساني دفتر حضرت آيت الله مكارم شيرازي
ادامه دارد.../
نظر شما