آیین‌های کهن عزاداری...// عزاداری بدون طبل و سنچ سنت استان مرکزی

خبرگزاری شبستان: این روزها هر روز وسیله ای بر وسایل عزاداری افزوده می شود و طبل، سنچ و زنجیر جزو جدایی ناپذیر عزاداریها شده اند اما در اراک مردم بدون طبل، سنچ، زنجیر و ... تنها با زدن بر سر و سینه و اشک ریختن پای تعزیه ها عزاداری می کنند. در اراک عزاداری معمولا به دور از تجملات و آرایه هایی چون زنجیر و طبل و سنج است که هنوز و با وجود ورود برخی آرایه های عزاداری، در مساجد بزرگ و معروف این شهر برگزار می شود البته شماری از مردم نیز با طبل و سنچ عزاداری می کنند و زنجیر می زنند اما دسته جات بزرگ و معروف اراک و کلا استان مرکزی همگی به روش سنتی خود به عزاداری می پردازند.

امامزادگان عبدالله و آمنه خاتون، مسجد سیدها، مسجد غیبی، مسجد الزهرا(س) و مصلای قدس اراک از جمله مکان هایی است که مردم با زدن به سر و سینه به عزاداری امام حسین و یارانش می پردازند. هیئت های عزاداری در روزهای تاسوعا و عاشورا از مسجد سیدها برای ادای احترام به سمت امامزاده و مصلا می روند و به مسجد سیدها بازمی گردند و اوج عزاداری در مسجد سیدهای اراک است که از عصر شروع می شود و تا پاسی از شب ادامه دارد. در استان مرکزی بعد از ظهرها مراسم شبیه‌خوانی و شب‌ها مراسم عزاداری و سینه‌زنی برپا می شود از این رو بیشتر مردم هم می توانند هم از عزاداری و هم از تعزیه بهره ببرند.

نذری

روزهای عاشورا و تاسوعا روزهای برپا کردن هزاران دیگ نذری در مساجد، خانه ها، محله و روستاهاست برای مردمی که میهمان اباعبدالله هستند عزتشان واجب، مردمی که هر لقمه سفره امام حسین را علاجی برای دردها و نسخه های برای سلامتی می دانند و خوردن پاکیزه آن را واجب می شمرنند. بیشترین دیگ های نذری امام حسین در مسجد سیدهای اراک برپا می شود و هر سال عاشورا و تاسوعا به هزاران میهمان عزادار این مسجد غذا داده می شود.

وقتی مسیحیان اراکی به حسین (ع) و یارانش ابراز ارادت می‌کنند

محرم و عاشورا حقیقیتی است که مختص مسلمانان نیست بلکه از آن همه ملتهای آزاده و همه تاریخ است و در استان مرکزی که زندگی دوستانه مسلمان و مسیحیان پیوندی دیرینه دارد، عاشورا فرصتی برای نشان دادن ارادت مسیحیان به عاشوراییان است. در بخشهایی از استان مرکزی مسیحیان زندگی می کنند مردمانی که تاریخ زندگیشان با تاریخ زندگی مسلمانان گره خورده و فراتر از آن کراماتی از محرم دیده اند که آنان را در دایره جهانی دوستداران امام حسین، اهل بیت و عاشورا قرار داده است.

همزمان با روزهای عاشورا در اراک مسیحیان این شهر همگام و همدل با مردم در کنار هیات های عزاداری حرکت می کنند و اقدام به سینه زنی می کنند. سنت حضور مسیحیان در کنار هیئت های عزاداری سنتی دیرینه است و آنچنان که قدیمی های اراک می گویند آنان همواره علاقمند به عاشورا و امام حسین (ع) به خصوص حضرت ابوالفضل (ع) هستند. مسیحیان اراک مانند اغلب ارامنه ایران علاقه خاصی به حضرت عباس دارند و اعتقاد خاصی برای دریافت غذای نذری آن حضرت دارند به طوریکه با ظرف در صف گرفتن غذا می ایستند. مسیحیان علاوه بر دادن نذر برای امام حسین و حضرت عباس در محرم، برای امام حسین (ع) دیگ نذری برپا می کند و غذای آن را میان مردم پخش می کند.

تعزیه در استان مرکزی/ 500 تعزیه خوان حرفه ای در اراک زندگی می کنند

شهرهای متعددی در کشور در هنر تعزیه دارای جایگاه قابل توجه هستند و استان مرکزی به دلیل مرکزیت کشور و شهرستان تفرش به عنوان مهد تعزیه کشور به استانی پیشرور در این زمینه تبدیل شده است. بیش از 500 تعزیه خوان حرفه ای در اراک زندگی می کنند و تا دیرزمانی نوعی بکر از تعزیه که به تعزیه بازار معروف بود در اراک اجرا می شد که به دلیل بروز اختلافات جدی در میان دو هیئت بزرگ اراک اجرای آن در آن مقطع ار سوی یکی از مجتهدین اراک متوقف شد.

تعزیه و شبیه خوانی زنده ترین بخش عزاداری در اراک است. در بخشهایی از اراک، هیئت های عزاداری در ابتدا، میان و انتهای دسته خود با اسب حرکت می کنند و یا گهواره حضرت علی اصغر، مشک حضرت عباس و یا جنازه های شهدای کربلا را حرکت می دهند. بخشی از عزاداری گروههای مختلف مردم به تعزیه خوانی می گذرد و با نوحه خوانی آمیخته می شود. هئیتهایی نیز نمادهای عاشورا را می گردانند و یاد و خاطره امام حسین و یارانش در روز عاشورا را زنده می کنند.

تعزیه بازار اراک

بزرگترهای اراک می گویند در زمان اجرای این تعزیه تماشاچیان از نقاط مختلف کشور به اراک می آمدند و اراکی ها از صبح زود برای گرفتن جا به بازار می آمدند تا بتوانند این تعزیه را تماشا کنند. تعزیه بازار از ابتدای بازار اراک شروع و در مسافت بیش از یک کیلومتری اراک ادامه می یافت و روایت روز عاشورا توسط گروههای مختلف اجرا می شد. تعزیه خوانان تعزیه بازار اراک را حرفه ای ترین تعزیه خوانان کشور تشکیل می داد و هنوز هم بخشی از اموال این تعزیه در اختیار یکی از بازاریان اراک است. شکل تعزیه اراک مدرن ترین شکل اجرا بوده است که برخی از تعزیه خوانان و هنرمندان علاقمند به این تعزیه در پی احیاء مجدد آن هستند. از سوی دیگر نسخه انجم به عنوان یکی از آخرین نسخه های تعزیه خوانی در کشور که حتی در خراسان نیز خوانده شده است مربوط به استان مرکزی است و نوادگان انجم از نسخه نویسان دوران قاجار که مربوط به یکی از روستاهای نزدیک اراک هستند در کشور زندگی می کنند.

تفرش مهد تعزیه کشور

استان مرکزی، تهران، خراسان، اصفهان از جمله استانهای دارای تعزیه قابل توجه هستند اما تحقیق در مورد تعزیه تفرش نشان داده است بیشترین تعزیه خوانان کشور از این خطه برخاسته اند. تعزیه در تفرش جزیی از زندگی مردم است و همه خانواده های تفرشی را درگیر خود کرده است. بوی تعزیه قدیمی درحسینیه چوبی معروف تفرش که قدمت چندصد ساله دارد انسان را مست می کند.

تعزیه، میراث فرهنگى آئینى ملت ایران است و گرچه تعزیه‌خوان‌ها نیز هر سال خود را براى این نمایش آماده مى‌کنند تا این میراث زنده بماند و نسل‌هاى بعد نیز از آن بهره ببرند با این حال انتظاراتی دارند که به حق است. وجود بیش از 500 تعزیه خوان در اراک در حالی است که پیش از آن این تعداد دو و سه برابر این تعداد بوده و تعزیه خوانی فرهنگی مطرح در میان مردم بوده است. گرچه بخشی از رکود تعزیه به دلیل توسعه رسانه های گروهی مانند تلویزیون است با این حال این هنر بیش از این می تواند در توسعه دینی و فرهنگی جامعه نقش داشته باشد.

صحنه هایی چون مادرانی که کودکان خود را در آغوش شبیه خوان امام حسین می دادند و از کاسه آبی که در دستان حضرت عباس بود می خورند، کمرنگ شده است اما اعتقاد مردم کمرنگ نشده و همچنانکه در هئیتها سینه زنی می کنند و در نوحه ها اشک می ریزند به لحظه لحظه مظلومیتی که امام حسین در تعزیه می کشد اعتقاد دارند و شاید نمود بیشتر فرهنگ تعزیه در گروی رفع مشکلات سر راه این هنر دینی و آئینی است.

دغدغه اصلی تعزیه خوانان توجه به این هنر دینی است آنها نه دوست دارند تنها هنر خوانده شود و نه از هنر بی بهره باشد. توجه به اصول اصیل تعزیه در اجرا، انتخاب تعزیه خوان، ایجاد زمینه های تعزیه خوانی و حمایت علما و مسئولان از اجرای تعزیه و جلوگیری از تشریفاتی شدن این هنر دینی مهمترین خواست تعزیه خوانان استان است.

نخل گردانی سنت مردمان مرکز کشور

نخل گردانی سنت دیگر مردم اراک است که البته یک نخل است متعلق به مسجد سیدهای اراک و هر ساله با شستن و پاکیزه کردن روکش سبزرنگ و منقش آن، در روزهای عاشورا بیرون آورده و در اراک گردانیده می شود. نخل از دیگر نشانه‌های عزاداری در منطقه است که ساختاری کجاوه مانند دارد، پوشش آن شامل پارچه مشکی و دو شال سبز است که در قسمت جلو و عقب قرار می‌گیرد، آینه‌بندی قسمت جلو نیز متداول است. این پوشش را صبح روز عاشورا بر نخل می‌پوشانند و در غروب همان روز تزئینات را از آن برمی‌گیرند، بر روی نخل پنجه‌ای به صورت گلدسته نصب می‌شود.

شام غریبان

شام غریبان اولین شب بازماندگان و فرزندان قافله حسین است که به تنهایی و در غریبی کوفیان می گذرانند. در این شب عزاداران به یاد خیمه‌های آتش گرفته امام حسین(ع)، چراغ‌ها را خاموش کرده، شمع روشن می‌کنند و در داخل و یا خارج از تکایا و مساجد به سینه‌زنی و هم‌خوانی می‌پردازند. یکی از نوحه‌هایی که در این شب خوانده می‌شود چنین است:

شام غریبان حسین امشب است/ ساربان، ساربان
زاری طفلان حسین امشب است/ ساربان، ساربان
این شتران را تو به سرعت مبر/ ساربان، ساربان
طفل یتیمی ز حسین گمشده/ ساربان، ساربان
قامت زینب ز الم خم شده/ ساربان، ساربان
خیمه‌ها می‌سوزد و شمع شب تارم شده / در شب بیماری‌ام آتش پرستارم شده.

گرامی داشت زینب کبری (س) که اگر زینب نبود کربلا در کربلا می ماند و مصائبی که بر این زن می گذرد روایت اصلی شب شام غریبان است زنی که با تدبیرعلی وار ومظلومیت و فضیلت فاطمه گونه کربلا را به بازویی برای اسلام تبدیل کرد. گفتن از زینب و کودکان حسین در این شب اوج مظلومیت کربلا را به رخ می کشد، مظلومیتی به وسعت کربلا و عاشورا.

پایان پیام/