سبک های تلفیقی معماری مساجد در دوره گورکانیان در هند

خبرگزاری شبستان: در دوره گورکانیان مساجد زیادی ساخته شد. در مسجدهای دوره اکبرشاه گورکانی همان تنوع سبک های معماری بناهای آرامگاهی و مسکونی وجود داشت. «بنای خیر المنزل» در دهلی، یکی از نخستین مسجدهای دوره سلطنت اکبر به وسیله دایه او، در قلعه پورا نادر ساخته شد.

آن بنا شامل یک جناح متشکل از پنج دهانه، یعنی سبک مسجد شیرشاه از نوع دهلی با یک حیاط محصور با چند جناح دو طبقه است که از مدرسه های دو ایوانی تیموری اقتباس شده است. طرح نوعی مسجد دارای یک جناح و سه دهانه در معماری سلطنتی دهلی به وسیله گورکانیان اقتباس شد و استفاده از آن به عنوان مسجد محله ای یا به عنوان مسجد آرامگاهی در مجموعه های مقبره ای تداوم یافت.

 یکی از نخستین مساجدی که توسط خود اکبر ساخته شد، کاملا به سبک تیموری است. این بنا مسجدی در درگاه شیخ معین الدین چیشتی در اجمر است. با توجه به مدارک چنین به نظر می رسد که این بنا یکی از ساختمان هایی است که فرمان احداث آن توسط پادشاه به مناسبت سفر زیارتی او در شعبان 977/ق/1570م صادر شد. مسجد دارای صحنی است که پیرامون آن جناح هایی با طاق های قوس دار به عمق یک دهانه و یک ش ستان عمیق تر در غرب قرار گرفته است که در وسط آن یک گنبد بزرگ نمایان است و در جلوی آن پیش طاقی قرار دارد که قبلا در معماری تغلق در دهلی ظاهر شده بود.

مسجد جامع اکبری در فاتح پورسیکری نخستین مسجد از نوع مسجدهای دارای فضای باز عظیم است که اکنون به عنوان نمونه مساجد گورکانی شناخته می شود. این مسجد جامع مانند فضاهای مسکونی سلطنتی شاهکاری از ساختمان های بزرگ در دوره اکبر است. جناح های صحن بزرگ مسجد در شمال شرق و جنوب، شامل تعدادی حجره با سقف مسطح و فضایی ستون دار است. فضاهای ورودی با شکوهی در جناح های ش رقی و غربی وجود دارد که منبع طراحی آن در معماری سلطنتی هند است.

جامع دهلی یکی دیگر از مساجد ساخته شده در این دوره است که در سال 1060 هجری بنا شد. این مسجد عالی در یک میدان وسیع و بلندی ساخته شده که به وسیله پله هایی که از اطراف ساخته اند به داخل آن می روند و سردر ورودی آن به طرز ساختمان های ایران بنا شده، اساس بنای مسجد از سنگ سرخ است و روی آن را با سنگ مرمر سفید و سیاه  به طرز بسیار دلپذیری پوشانده اند.

مسجد مزبور از معماری عربی، ایرانی و هندی ترکیب یافته است.

-مساجد دوره جهانگیر: در این دوره دستور داده شد که در شوارع و طرق، دهکده و مسجد و سرای عالی برپا کنند که موجب استراحت مترددین شود. مسجد سنگی در «سرینگار» که به وسیله نورجهان، همسر جهانگیر ساخته شد دارای سه جناح موازی با دیوار قبله است که هر جناح از 9  دهانه تشکیل شده و هر دهانه که در بین چهار جرز متقاطع قرار گرفته با طاق های چهارترک یا طاق هایی با  طرح های پیچیده معمول در آن دوره مسقف شده است. این شبستان ها دارای طاق های قوسی شکل با الگوی شطرنجی، نمایانگر سبک معینی از مساجد و کاخ ها در دوره شاه جهان است. طرح یک مسجد با سازه بنایی به شیوه دهلی با اجزا و عناصر تیموری و صفوی در مسجدی که بنیان گذار آن یک زن، مادر جهانگیر، موسوم به مریم الزمانی است، در لاهور به بهترین شکل ساخته شده است.

 شبستان مسجد بیگم شاهی، که آن را با این اسم می خوانند، ساختمانی متشکل از یک جناح با پنج دهانه و یا تزئینات نقاشی ظریف و دقیق است. گنبد مرکزی آن نقطه عطفی در طرح شبکه ای است که از نقاطی که در دایره های متحدالمرکز ترتیب یافته اند، آشکار شده است. معماری باشکوه مسجد در دوره جهانگیر نمایانگر فعالیت های عمرانی زنان است، در حالی که شخص پادشاه هیچ بنای بزرگی نساخت.

مساجد دوره شاه جهان: برنامه ساختمان سازی شاه جهان شامل بنای قابل ملاحظه ای مسجد نیز می شود. در حقیقت زمان او عصر طلایی دوره گورکانیان در زمینه ساختن مسجد بود. شاه جهان که علاقه داشت به عنوان مجدد اسلام شناخته شود، بیش از سایر حاکمان گورکانی که پیش از او بودند، مسجد ساخت. در زمینه معماری مساجد، در این دوره می توانیم دو طرح اصلی معماری تشخیص دهیم که قبلا در دوره جهانگیری مشخص شده بود. نخستین طرح متشکل از شبستانی دارای پیش طاق بزرگ با سه یا پنج گنبد، بیشتر برای مساجد بزرگ شهری مانند جامع مورد استفاده قرار می گرفت، این نوع بنا ممکن بود با تعدادی منار همراه باشد.

نوع دوم مساجدی با شبستان هایی متکی بر سازه ای شبکه ای متشکل از تعدادی طاق بود و امکان داشت که بدون پیش طاق یا گنبدهایی بیرونی ساخته شود، این نوع مسجد معمولا منار نداشت، این طرح بیشتر برای مساجد کوچکی که بانی آنها افراد حکومتی بودند ترجیخ داده می شد. تعدادی از مساجد بزرگ شهری توسط «وزیر خان» در لاهور با آجر و کاشی محلی ساخته شد، تعدادی نیز توسط جهان آرا در آگرا با سنگ قرمز و مرمر سفید.

این مساجد مانند مساجد بزرگ تغلق در دهلی یا مسجد جامع در فاتح پور سیکری، با استقرار در روی یک سکو نسبت به بناهای اطراف شان مرتفع تر ساخته می شدند و صحن مسجد توسط چند جناح کم عمق محصور شده است. در سه جناح مسجد وزیرخان تعدادی حجره وجود دارد که امتداد آنها به سبب وجود سه ورودی در امتداد دو محور تقارن صحن، از یکدیگر جدا شده اند. نکته جدید وجود چهار منار در گوشه های صحن است. سطح شبستان از سطح صحن بلندتر است و مانند الگوی مساجد دهلی متشکل از یک جناح و پنج دهانه است. نکته غیرمعمول در آن، مستطیل باریک حیاط و بازاری است که در بخش شرقی به جلوی صحن اضافه شده بود. این دو خصوصیت اخیر در مسجد جامع آجرکاری و کاشیکاری شده در تاته دوباره تداوم یافت. در غیر این صورت بنا به نوع دوم مسجد شاه جهانی نزدیک تر است زیرا آن نوع بنا با شکل قدیمی تری از نقشه شبکه ای مطابقت می کند که ویژگی های آن در مسجد اکبری در اجمر به تمامی جمع شده بود.

جناح های حیاط مسجد تاته توسط شبستان هایی عمیق تر و بیشتر غنی شده است. مسجد جامع آگرا که توسط جهان آرا ساخته شد به وسیله دو برابر کردن دهانه های جناح شبستان اصلی، نقشه مسجد وزیرخان را توسعه داده است. همین موضوع عمیق تر شدن ایوان مرکزی را موجب می شود. جناح های حیاط در اینجا توسط رواق هایی شکل گرفته اند که با ورودی های محوری قطع شده اند. این طرح در مسجد شاه جهان آباد اندکی دگرگون شده است در حالی که نشان می دهد که مسجد اکبر در فاتح پورسیکری نسخه ای مانند مسجد شاه جهان است اما در حقیقت از مسجد جهان آرا در آگرا تاثیر پذیرفته است. طرح مساجد شبستانی متشکل از تعدادی طاق و جرز و در مساجد کوچکتر، غالبا بدون صحن ادامه یافت، مانند مساجد محله ای در شهرها و مساجد آرامگاهی.

مسجد مجاور تاج محل که نمونه ای کوچک از مسجد جامع آگرا است. خصوصیت اصلی دیگر مساجد شاه جهانی، تالارهایی است که بر پایه نظام توسعه یابنده دهانه ها متکی است و این دهانه ها ممکن است دارای سقف صاف یا گنبدی شکل یا حتی طاق ها بنگاله ای باشند. مسجد اجمر و مسجد مروارید هیچ کدام دارای یک تایید مرکزی به صورت یک پیشطاق واقع بر روی فضای وسط نیستند.

شاه جهان با بنای مسجد موتی یا مسجد مروارید- وجه تسمیه به خاطر مرر سفید آن است و نیز ساخت چندین کاخ در قسمت غربی، به کار تکمیل قلعه سرخ در آگرا همت گماشت. مشخصه اصلی طراحی شهر دهلی شاه جهان مسجد جامع است که در مکانی تقریبا نزدیک به قلعه کاخ بر روی سکویی مرتفع بنا شده است.

زمانی که اسلام و مسلمانان وارد هند شدند نیاز به پایگاهی داشتند تا بتوانند در آن دیار به نشر و گسترش اسلام بپردازند بنابراین مساجد زیادی در این راستا ساخته شد که کمک زیادی به مسلمان کردن هندوها داشت. تماس های اعراب با هندوها طبعا موجب می شد که هندی ها با مذهب جدید اسلام آشنا شوند. به تدریج مبلغان مذهبی مسلمان نیز به هند آمدند و به نشر مذهب جدید در هند پرداختند و مورد استقبال واقع شدند و در نهایت مساجدی در هند ساخته شد.
تمدن وفرهنگ اسلامی بعد از ورود به هند با کمک مساجد تداوم و بقا یافت و این مساجد علاوه بر این که محل عبادت و تجمع مسلمانان بود، جایگاه مهمی برای تعلیم اصول فقه، تعلیم و تربیت، خرید و فروش و همچنین زمان درگیری میان مسلمانان و هندوها مساجد به عنوان یک پایگاه نظامی برای مسلمانان عمل می کرد.

سبک معماری به کار گرفته شده در این مساجد سبک اسلامی بود که بعدها از سبک هندی نیز تاثیر زیادی گرفته و سبک جدید هندو-اسلامی به وجود آمد. سلسله های مسلمانی که در هند به حکومت می رسیدند، ازجمله گروکانیان، اهمیت زیادی به مساجد نشان داده و خودشنا نیز مساجد زیادی می ساختند.

پایان پیام/