آیین‌های کهن عزاداری...// «سنج و دمام»؛ آوای حماسی عزاداران بوشهری

خبرگزاری شبستان: ایران یک پارچه سوگوار است و هیچ روزهایی را مثل محرم نمی توان سراغ گرفت که ایران چنین یک پارچه باشد. هیچ روزهایی نمی توان یافت که از هر کوچه و خیابان رودی را ببینی که می آید و همه نیز به یک دریا می پیوندد. ایران در تاسوعا و عاشورا، قیامت معناست و قیامت مفاهیم. قیامت حقیقت است و ما پیش از این هم از این واقعه گفته ایم و بازهم می گوییم و امروز از بوشهر به تماشای این رودهای به دریا پیوسته می نگریم...

محرم در بوشهر همچون دیگر شهرهای جنوبی کشور از شور و بافت مخصوص خود برخوردار است که این مناطق را از دیگر شهرهای ایران متمایز کرده است. از اولین شب ماه محرم از جمله حسینیه ها، تکایا و مساجد و کوچه و بازار سیاه پوش شده و اغلب منازل علم های عزاداری بر سردر خود نصب می کنند. شبها مردم در تکایا و حسینیه ها، که معمولاً بدون سقف می باشند و یا حیاط تکایا اجتماع می کنند و عزاداری را با روضه خوانی آغاز کرده و به سینه زنی ختم می کنند و هر شب را به نام یکی از اصحاب اباعبدالله نامگذاری می شود. در ادای نذورات خود گوسفند قربانی کرده و به حسینیه ها هدیه می کنند تا در آنجا پخت شود و در میان عزاداران حسینی توزیع شود. مطالبی که در روضه ها ذکر می شود بیشتر جنبه تحلیل و روشنگری داشته و اشعار آمده در نوحه خوانی و سینه زنی حماسی است به طوری که اشک جوانان را سرازیر می کند.

در بوشهر مانند اغلب مناطق ایران، از دیرباز برای گردهم آمدن مردم در محافل روضه‌خوانی، اشعاری را با نوایی خاص سر می‌دهند که به آن ذکر می‌گویند. «ذکرخوانی» بعد از مراسم سنج و دمام دومین آیینی است که حکم اعلام و آغاز مراسم مذهبی را دارد. ذکر را در روزها و شب‌های عزاداری ائمه و به ویژه برای زنده نگه داشتن حادثه کربلا می‌خوانند و هرگاه مجلس روضه‌خوانی و عزاداری برپا می‌شود، نوای ذکر را نیز لازمه این مجالس می‌دانند. ذاکران برای اجرای ذکرخوانی معمولاً روی پله اول منبر می‌نشینند و در آغاز کار خود، همیشه با صدای رسا به حالت رجز می‌گویند: «لعن بر یزید و متابعانش، تا صبح قیامت، مدام المدام، لعنت باد».

لوای تعزیت از نو به پا شد / صدای ناله بر عرش علا شد
فلک حیران، ملک گریان / جهان ماتم سرا شد

پامنبری
در بوشهر بعد از پایان ذکر، نوحه‌خوانی خاصی شروع می‌شود که به آن «پامنبری» می‌گویند. پامنبری خوانی یکی از کهن‌ترین انواع نوحه‌خوانی و عزاداری شیعیان در بوشهر محسوب و آهنگ‌های پامنبری از قدیمی‌ترین نواهای موسیقی مذهبی بوشهر، شناخته می‌شود. اشعار پامنبری به زبان فارسی است و اصطلاحات محلی کمتری به آن راه یافته است. اجرای مراسم پامنبری و ذکر در اطراف بوشهر و به ویژه در روستاها از اصالت و کیفیت بیشتری برخوردار است و علاقه‌مندان بسیاری اعم از کوچک و بزرگ در این مراسم شرکت می‌کنند. بر همین اساس محتمل است که خاستگاه اصلی ذکر و پامنبری، روستاهای اطراف بوشهر باشد.

ای عندلیبان خدا، گلشن خراب است
آهسته نالید، اصغر به خواب است
در ذکر خوابش گریان رباب است

روضه‌خوانی
پس از پایان ذکر و پامنبری، روضه‌خوانی شروع می‌شود. بیشتر پژوهش گران، روضه‌خوانی و یا مرثیه‌خوانی را یکی از اولین شیوه‌های عزاداری می‌دانند. روضه‌خوان‌های بوشهری با آدابی خاص به روضه‌خوانی می‌پردازند. آنان در جای جای روضه‌خوانی، با آوازها و نوحه‌های ویژه، مصایب و سرگذشت امامان به ویژه سیدالشهدا را شرح می‌دهند که بسیار جذاب و تأثربرانگیز است. روضه‌خوان‌های محلی در اجرای آواها و مراثی، به شیوه‌ای خاص، شنوندگان خود را در اجرای آوازها و نوحه‌ها مشارکت می‌دهند. روضه‌خوانی سنتی معمولاً با مرثیه‌خوانی رسمیت پیدا می‌کند اما اغلب اوقات، روضه‌خوانان، کار خود را با اجرای آوازی حزین معروف به «حاجیونی» آغاز می‌کنند.

هلال امشب ز غم قامت کمان است / جهان پرشور و بانگ الامان است
ز هر دیده سرشک خون روان است/ عجب هنگامه‌ای اندر جهان است

از دیگر آوازهای رایج در روضه‌خوانی می‌توان به مثنوی‌خوانی، رجز و جنگ‌نامه یا شاهنامه‌خوانی و ناچ و کتاب‌خوانی و مقتل‌خوانی اشاره کرد.

دمام زنی و شروه خوانی

آنچه که باعث شهرت این منطقه در عزاداری اباعبدالله الحسین شده نوع آواز و ریتم (مولودی) در موسیقی و آوازهای عاشورایی است از جمله شروه خوانی (نوعی آواز شهری) است که (نوحه) در دستگاه و یا آواز دشتی خوانده می شود و دسته های دمام زنی و سنج زنی می باشد. در نواحی جنوب غربی ایران تا جنوب شرقی آن، نوحه خوانی، نوازندگی سنج و دمام در ماه محرم و صفر حکایت از دردها و غمهای فراوان دارد. در ماه محرم و صفر از سازهایی جهت نوازندگی غم و حماسه بنام سنج، دمام و بوق استفاده می شود که نواختن آن حالتی در انسان بوجود می آورد که او را برای سینه زنی و عزاداری آماده می نماید. در گذشته دور بدلیل نبود سیستم اطلاع رسانی و صوتی، بانواختن سنج و دمام ساکنین محلات را جهت عزاداری خبردار می کردند.

سنج و دمام و بوق هر سه از سازهای تشکیل دهنده این همنوازی است که سابقه آن به بیش از 100سال می رسد و آن طور که از گذشته باقی است از کشورهای آفریقایی بدلیل مسافرتهای دریایی جنوبیها، به ایران آورده شده است.زنگبار افریقاو مسلمانان آن به نوعی عزاداری با سازهای مذکور پرداخته و ملوانان چون وجه مشترک دردهای و غمهای خودشان را با آنان احساس کرده از این سازها درمراسم عزاداری خود در ایران استفاده کرده و نسل به نسل تحویل ما گردید. ازیک طرف صدای سنج و دمام تداعی کننده طبل زمان جنگ و حماسه روز عاشورا است و از طرف دیگر وسیله ای برای خبر و آمادگی مردم آنزمان بوده است که همراه با یک نوع بوق مخصوص که از شاخ حیوانات ساخته می شود، همگی نوعی تهیج وتحریک رادرمردمی که قصد عزاداری و سینه زنی دارند، بوجود می آورد.

ترتیب و تعداد دمام زنان و نوازندگان سنج در نقاط مختلف جنوب، متفاوت است، در بوشهر مجموع دمام و سنج زنان 7،5و 9و گاهی بیشتر است، یعنی یک نفر به عنوان "اشکون"(که دمام زن حرفه ای است) در کله صف دمام زنان قرار دارد و بقیه نفرات در طرفین او قرار می گیرند دو در سمت راست و چپ اشکون وظیفه "غمبر" را ایفا می نمایندو مابقی با آهنگی موزون با آنان همراهی می کنند، در پایین صف دمام زنان یک نفر سنج زن قرار می گیرد و مابقی سنج زنان در لابلای دمام زنان قرار گرفته و براساس یک نت مشخص نوای سنج و دمام را به گوش و دلهای عزاداران می رساندند.

در آبادان تعداد دمام زنان زوج است و جای سنج زن در پایین صف یک دمام زن ماهر پر می کند، تعداد دمام زنان بستگی به توان و بضاعت حسینیه و دمام زنان دارد و در جاهایی حتی 18دمام و 10سنج نواخته می شود. شروع دمام زنی با نواختن بوق مخصوص بوده و پس از لحظاتی که از نواختن سنج و دمام گذشته، مجددا بوق بصدادرمی آید واین وضع راتاپایان نوازندگی هر از گاهی بعهده دارد. زمان نواختن سنج و دمام چیزی حدود 20تا 80دقیقه و در پاره ای موارد مثل شب و ظهر عاشورا آن، صف دمام صف دمام زنان چیزی حدود سه ساعت در مسافتهای طولانی با دستجات دیگر در کوچه و معابر و حسینیه ها به نوازندگی می پردازند، پس از اتمام نوازندگی بلافاصله سینه زنی شروع می شود. نوحه خوانی و نوحه سرایی و سینه زنی همچون نوازندگی سنج و دمام از سابقه ای طولانی برخوردار است، نوحه خوانی در استانهای خوزستان، بوشهر و هرمزگان، خواستاران فراوانی دارد، در گذشته بدلیل وجود مشکلات و مصائب و کمبودهای اجتماعی، دلهای دردمند با نوای غم در شرایط عادی و با نوحه سرایی ونوحه خوانی در ماههای محرم و صفر و شبهای 19تا 23ماه مبارک رمضان بنحوی خودشان را تسکین داده و سبک وزلال می نمودند، در این میان نوحه از اقبال و استقبال بی نظیر عمومی بهره مند است.

سینه زنی دوری

مراسم سینه زنی همراه با آواز نوحه که خود نوعی ملودرام غم انگیز است تحقق می یابد، این مراسم باترتیب و برنامه خاصی شروع شده و ارج آن موقعی است که نوحه خوان اعلام «واحد» می کند. ابتدا شخص بعنوان سرخوان با تانی و آهسته و آرام نوحه خوانی را آغاز می کند و سینه زنان یکی پس از دیگری به جمع سینه زنی اضافه می گردند و زمانی که «بر» سینه زن به اندازه کافی بزرگ شد نوحه خوان اصلی به در انداز نوحه می پردازد. تکنیک اصلی آن به این شکل است که نوحه اول را از لب و قسمتی از فضای دهان و نوحه دوم را از فضای کامل دهان ونوحه سوم راازحلق و حنجره و نوحه چهارم را که عمولا قبل از واحد است از کله، سر می دهد، در این موقع سینه زن شور و حال زیادی به خود گرفته و با «مرمی» کردن برای نوحه خوان خود را آماده می کند که واحد را اعلام نماید.

سینه زن در مرحله اول با زدن دست به سینه و حرکت پا طبق یک ضابطه مشخص و ریتم معین به سینه زنی می پردازد بطوری که هنگام عقب نشینی پای چپ و به جلو آوردن پای راست یک دست به سینه می خورد. این نوع سینه زنی را سینه زنی دو ضرب یا دو دست می نامند که در موقع واحد این حرکت به نصف تقلیل یافته و همانطور که مشخص است نتیجه آن یک می- شود یک در زبان عربی واحد می باشد و این کلمه در نوحه خوانی با همین لفظ استعمال می شود. پس از بزرگ شدن دایره(بر) سینه زنان شخصی که برها را می سازد اقدام به تشکیل بر دوم و سوم و... در مواقعی تا 10بر و بیشتر می رسد، البته وجود بر کم از کیفیت سینه زنی کاسته و وجود بر زیادتر از 12نیز از کیفیت و کنترل دقیق نیز خواهد کاست.

بدون اغراق و تعصب باید گفت کیفیت سینه زنی در بوشهر بویژه در زمان مداحان معروفی چون «عباس دریانورد»، «محمد شریفیان» و «جهانبخش کردی زاده» در حد بالایی بوده و کثرت سینه زن در زمان این مداحان بزرگ معنی نداشته و بیشتر به کیفیت و نظم و ایجاد یک هارمونی دقیق توجه داشته اند.
 

در طول دهه اول محرم بعداز پایان روضه، استراحت چند دقیقه ای با صرف چای عزاداران مراسم سینه زنی دایره گرفتن آغاز کرده و نوحه خوان نوحه سرایی خود را آغاز می کند و با ملحق شدن عزاداران به حلقه و بزرگ شدن حلقه همزمان سینه زنی و گرد چرخیدن حلقه های تودرتو تشکیل می شود براساس نوع و سبک نوحه سرایی فاصله های ضرب سینه زنی به حالتهای مختلف تقسیم می شود.

شام غریبان
«شام غریبان» از دیگر آیین هایی است که در پایان روز عاشورا و پس از تاریک شدن هوا در مناطق مختلف استان بوشهر برگزار می شود. در این آیین ها، هیئت های عزاداری شب هنگام و در حالی که علم ها را به صورت خوابانده حمل می کنند با حرکت در معابر عمومی و اجتماع در مساجد، تکایا و حسینیه ها با خاموش کردن چراغ ها و در فضای تاریک در غم شهدای دشت کربلا و حالا خاندان رسول الله اشک ماتم می ریزند.

پایان پیام/