گفت وگوی معماران عصر صفوی درباره ساخت مسجد و تنظیم قبله

خبرگزاری شبستان: در ایران اغلب آتشکده ها تبدیل به مسجد شدند از آن جمله می توان از مسجد جامع اصفهان در عهد خلافت منصور نام برد. مسجد ایرانی علاوه بر افزودن گنبد به فضای شبستان به کمک یک هندسه گام به گام و ایجاد ایوان که به شکوه و جلال آن می افزود، دارای ویژگی های منحصر به فردی است که لطافت و ظرافت در آراستن و تزیین بدنه در داخل و خارج بنا، از آن جمله اند.

با این همه میراث متقدمان و تجربه های به جای مانده از آنها توام با تنوع و تجربه های سنتی در استفاده از فرم و فضا به ویژه در معماری مساجد، ایوان هاست که به کمال رسیده و بلوغ هنری و ماندگاری فنی دست یافته است. تبلور این امر را می توان در بنای کوچک زیبا و ظریفی همچون مسجد(شیخ لطف الله) اصفهان که در اوج زیبایی، ادراک علمی و استادی مسلم است به وضوح مشاهده کرد. پرفسور «پوپ» ایران شناس و مستشرق معروف معاصر در کتاب خود «بررسی هنر ایران» می نویسد: کوچک ترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمی شود. اندازه ها بسیار مناسب اند، نقشه آن بسیار قوی و زیبا و به طور خلاصه توافقی است بین یک دنیا شور و هیجان و یک سکوت و آرامش باشکوه که نماینده ذوق سرشار زیبایی شناسی است و منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمی تواند داشته باشد.

مسجد شیخ لطف الله

دستور شاه عباس در مورد ساخت مسجد شیخ لطف الله: حال از شما معماران اصفهانی، درخواستی دارم و آن اینکه برای این مرد بزرگ، بنایی در خورجهت تدریس و برای عمارت شیخ ما طرحی نو در اندازید». فردای آن روز، هریک از معماران با نقشه ای به دربار شاه رفتند در این میان پیرمردی به نام استاد حسین، نقشه ای متفاوت داشت و او مسجدی کوچک و بدون حیاط را طراحی کرده بود.

او حتی برای مسجد شیخ هم مناره ای طراحی نکرده بود. این نقشه باعث تمایز طرح او با دیگر طرح ها می شد. وقتی که شاه از طرح استاد حسین خوشش آمد، همهمه در میان معماران پیچید. شاه طرح عجیبی را پسندیده بود. یکی از معماران نزد شاه رفت و گفت: ای پادشاه امر شما مبارک است، اما آخر چگونه می توان مسجدی را بدون مناره ای طراحی کرد. ما که برای سردرمسجد خود مناره طراحی می کنیم تنها به دلیل زیبایی مساجدمان نیست، مناره برای جلوگیری از رانش تاق های سردر مسجد است تا مسجد خراب نشود، حتی در یزد برای جلوگیری از خراب شدن تاق ها، برای مناره ها دو پشت بند عظیم ساخته اندو حال چگونه این مسجد و آن سر در بلندش پایدار خواهد بود. »

شاه عباس گفت: راست می گویید، من هم مسجد جامع یزد را دیده ام، الحق که پشت بندهای عظیمی دارد، حالا چه پاسخی داری استاد حسین؟ استاد حسین گفت: آری گفته های معمار درست است. مناره ها همان کار را می کنند اما اگر به جای مناره در اطراف سردرمسجدمان دیوارهایی بسازیم، باز هم سردرها خراب خواهد شد؟ همه معماران یک صدا پاسخ دادند: خیر استاد! استاد حسین سرفه کوتاهی کرد و گفت: خوب، اگر سردر عمارت به ارتفاعی معقول باشد تا دیوارها از رانش تاق های آن جلوگیری کنند، مشکلی نخواهد بود، همان طور که می دانیم دور تا دور میدان نقش جهان را دکان هایی ساخته اند و همین دکان ها و دیوارهای آن از خراب شدن سر در مسجد شیخ جلوگیری می کند.

سپس روی خود را به مرد کرد و گفت: جز این خواهد بود ای معمار؟ مرد که از پاسخ استاد حسین شگفت زده شده بود گفت: خیر، خیر! پادشاه که از این مناظره به وجد آمده بود رو به حاضران کرد و گفت: هان، ای معماران شهر، آیا کس دیگری ایرادی می یابد؟ سکوت در میان معماران افتاده بود که ناگخان یکی دیگر رو به استاد حسین کرد و گفت: آری، آری ای پادشاه، همان طور که می دانید مستحب است هنگام ورود به مسجد رو به قبله وارد شوند، در حالی که استاد مسجد خود را روبه روی عمارت عالی قاپو بنا کرده یعنی در مشرق. پس ورودی آن غربی است. چگونه نمازگزار رو به قبله وارد مسجد می شود، در حالی که قبله رو به جنوب است؟ استاد حسین گفت: پرسش نیکویی کردی ای مرد. اول آنکه بهترین مکان برای مسجد و مدرسه شیخ، روبه روی کاخ عالی قاپو است زیرا تقارن میدان و نظم آن حفظ خواهد شد، از طرف دیگر برای آنکه نمازگزار رو به روی قبله وارد مسجد شود، مسجد باید 45 درجه چرخش داشته باشد.

 از طرف دیگر جهت میدان به گونه ای است که وارد شدن به این مسجد از سمت میدان نیاز به چرخشی 90 درجه ای، دارد. من هم برای حل این مشکل از راهرویی استفاده کرده ام که باعث چرخش 90درجه ای نمازگزار شده و در عین حال احترام به قبله و نظم میدان بر هم نمی خورد. هیچ کس هم متوجه این چرخش نخواهد شد. همان طوری که دیده اید مدرسه شیخ هم در کنار مسجد او ساخته خواهد شد.»

دیگر معماران وقتی استدلال استاد را شنیدند با صلوات بلندی به تدبیر نیکوی او درود فرستادند. شاه نیز از تخت خود بلند شد و گفت: پس استاد حسین، همان طور که نقشه خود را طرح کرده ای آن را اجرا کن.»

خصوصیات اقلیمی مسجد از جمله خصوصیاتی که این گنبد در رابطه با اقلیم گرم و خشک دارد این است که با توجه به ارتفاع گنبد از کف می توان یک تهویه عمودی مناسب ایجاد کرد که با توجه به این که هوای گرم سبک تر است و بالا رفته هوای مطبوعی در قسمت پایین تر ایجاد می شود همچنین با وجود بازشوهایی که در بالا وجود دارد هوای گرم خارج شده و یک جریان طبیعی هوا ایجاد می شود همچنین با توجه به اینکه گنبد قرار گرفته بر روی این مسجد در تمامی ساعات روز بر قسمتی از بام سایه می افکند این سایه اندازی نیز خود در خنک شدن سقف و دیوارها موثر است، جهت وزش باد نیز جریان هوای گرم بالا رفته را مستقمیا از محیط دور می کند ویک جریان و مبادله هوای مناسبی را ایجاد می کند.

نمایی از گنبد مسجد

همچنین با توجه به ارتفاع این گنبد به نسبت سایر گنبدها در فصول سرد نیز هوایی مطبوع در داخل آن جریان دارد علاوه بر این در تابستان تابش به صورت تقریبا عمود است که گنبد خود با توجه به شکل آن این حالت را مایل می کند و در معرض باد نیز کمتر در معرض تخریب و فرسایش است. بدنه مسجد شیخ لطف الله ارتباط تنگاتنگی با میدان نقش جهان دارد و مانند قطعه ای از بافت کل شهر با ساختمان های مجاور تلفیق یافته و بدین ترتیب توسان درجه حرارت خارجی تاثیری کمتری در داخل بنای مسجد دارد و دلیل این امر به لحاظ قار گرفتن س طوح خارجی ساختمان ها در کنار یکدیگر با دمای تقریبا یکسان و همچنین جرم حرارتی زیاد ساختمان ها در مجاورت هم است.

در طبقه زیرین این مسجد نیز با توجه به کوتاهی سقف و همچنین قرار گرفتن در زیرزمین تا ارتفاع مشخصی در مواقعی که آب و هوا زیاد مساعد نباشد محل برای اقمه نماز و تشکیل کلاس های مذهبی بوده است همچنین مصالح این بنا بیشتر خشت و آجر بوده است که به لحاظ وزنی سنگین و جرم حرارتی ساختمان را نیز افزایش داده و به عنوان عایقی مناسب در کلیه فصول عمل می کند. در نهایت سقف گنبدی هم در کاهش انتقال حرارت از بیرون به داخل ساختمان فراگرفته است.

 گنبد با عظمت و رفیع مسجد که به صورت دوپوش ساخته شده بر روی این صحن قرار دارد. این گنبد را بزرگترین و پرکارترین و استادانه ترین آثار معماری قرن یازدهم هجری قمری می دانند. از خصوصیات این گنبد که حدود 54 متر ارتفاع دارد انعکاس صداست و به این خاطر دو پوش بودن گنبد و فضای 16 متری بیت و گنبد است. در همین صحن منبر سنگی مرمری یکپارچه نفیسی واقع شده که از شاهکارهای سنگ تراشی آن روزگار است. این صحن به وسله دو دهانه عریض به شبستان های مجاور راه دارد و سطح نمای داخلی این دو شبستان نیز پوشیده از کاشی کاری و کتیبه های نفیس و زیباست. در دو سوی ایوان جنوبی مسجد دو شبستان وسیع ساخته شده که مجموعه ای ویژگی های معماری پیشرفته قرون دهم و یازدهم هجری قمری را به نمایش می گذارد.

پایان پیام/