به گزارش خبرنگار گروه مسجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان، زمانی که سخن از یک تمدن به میان می آید نخستین چیزی که ذهن مخاطب را درگیر می کند محورهای شکل گیری آن تمدن است چراکه نقطه سرآغاز محسوب می شود و می تواند اصالت واقعی آن تمدن را معرفی کند.
این محور در تمدن های مختلف بشری متنوع است، بعضا نماد یا الگویی مقدس، مکان طبیعی یا مکانی ساخته بشر با ویژگی های خاص و موارد این چنینی به عنوان سمبل تمدنی شناخته می شوند، این مهم اما در تاریخ دین مبین اسلام در قالب «مسجد» نظام یافته است، به بیان بهتر تمدن اسلامی برخاسته از «مسجد» است.
از زمان صدر اسلام تاکنون مهمترین برنامه ها و تصمیمات امت در مساجد اتخاذ می شد، مباحث محتوایی در موضوعاتی چون دین، سیاست، اجتماع، فرهنگ از درگاه اندیشه مسجدی در جامعه تبدیل به یک جریان می شدند.
خبرنگار سرویس مسجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان در راستای بررسی این مسئله و نقش تمدن ساز مساجد در طول تاریخ اسلام با چند نفر از کارشناسان حوزه های مختلف، به گفت وگو نشسته است، آنچه که در ذیل می خوانید گزارش پایانی حاصل از این گپ و گفت هاست.
دکتر «محمدصادق کوشکی»، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در راستای بررسی و احیای کارکرد و همچنین افزایش ظرفیت مساجد، ضمن صحه گذاشتن بر نقش بی بدیل مسجد در فرهنگ سازی جامعه اسلامی معتقد است: بدون تردید می توانیم از این ظرفیت عظیم بهره بگیریم، واقعیت آن است که در تمدن های مختلفی که از سوی مسلمانان شکل گرفت شاهدیم که مساجد در عرصه فعالیت های علمی، نظریه پردازی و تولید علم نقش به سزایی داشتند اما متاسفانه در روزگار ما مساجد از این کارویژه فاصله گرفته اند که احیای این ظرفیت مستلزم ورود مباحث فکری در مساجد است. ما می توانیم در فرآیندی گام به گام مساجد را همچون گذشته به عنوان کانون اندیشه سازی و تمدن ساز ارتقا دهیم.
او می گوید: رسول اکرم(ص) پایه گذار این مسئله بود که مسجد باید محل تولید علم و اندیشه باشد. زمانی پیامبر اکرم(ص) وارد مسجد شده و دو حلقه را دیدند که یک حلقه مشغول عبادت و حلقه دیگر مشغول مباحث علمی بودند. پیامبر(ص) فرمود هر دو را دوست دارم اما در میان عالمان می نشینم؛ پس این رویکرد پیامبر(ص) پایه گذار سنتی است که بر مبنای این سنت مسجد باید محل فعالیت های علمی و فرهنگی و تولید اندیشه باشد. مسجد مکان عبادت و تولید فکر است. لذا باید در گسترش این مهم تلاش کنیم اما اینکه در این روزگار تاحدودی این کارکرد برای مساجد کمرنگ شده است، علت های متعددی دارد که مهمترین آنها از میان رفت نگرش دینی است.
به عقیده دکتر کوشکی، زمانی که جامعه مسلمین نگاه دینی خود به مسئله تمدن سازی را از دست داده و مقلد روش های وارداتی تمدن سازی شد این سنت از میان رفت و این در حالی است که مساجد کانون های حیات و زندگی اجتماعی بودند اما با ورود تمدن های وارداتی صرفا کاربری اقامه نماز جماعت را یافتند، حال آنکه مساجد ظرفیت تربیت فرهنگی را دارند.
حجت الاسلام دکتر سید مهدی علیزاده موسوی، رییس پژوهشکده حج و زیارت نیز در این رابطه می گوید: واقعیت آن است که اگر هر مکتب و اندیشه ای دارای یک مرکز تصمیم گیری و سیاست گذاری نباشد راه به جایی نمی برد. ویژگی دین مبین اسلام آن است که خاستگاه اش در مسجد شکل گرفته و تمامی فعالیت های عبادی و همچنین تصمیم گیری های مهم در طول تاریخ اسلام در حوزه های مختلف اعم از عبادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در مسجد نمود دارد.
رییس پژوهشکده حج و زیارت ادامه می دهد: علت اهمیت مسجد در نگاه اسلام از بعد دیگر به این مسئله بر می گردد که اساسا مسجد به تمامی حوزه های زندگی فرد وابسته است و فرد مسجدی با محوریت قرار دادن مسجد می خواهد بگوید که عبادت خدا صرفا قرائت فردی ندارد بلکه ابعاد و زوایای متعددی داشته و در شئون مختلف زندگی کارکرد دارد؛ البته این مهم در نگاه غیرمسلمانان نسبت به مسجد نیز وجود دارد، یعنی زمانی که غیرمسلمانان مساجد را می بینند به این نتیجه می رسند که واقعا اسلام از مسجد به عنوان عاملی برای همگرایی مسلمین بهره می برد و هرگاه قرار است کار مهمی انجام شود مسجد مرکز تصمیم سازی است.
اما طی این گزارش با توجه به برگزاری سلسله جلسات (فقه المسجد) آیت الله اراکی، بخشی از سخنرانی های، رییس مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی در باب تمدن سازی از مسیر مسجد را مورد بررسی قرار دادیم، آیت الله اراکی طی یکی از جلسات (فقه المسجد) با بیان اینکه برای مساجد بر طبق روایات می تواند ارکانی را در نظر گرفت، گفت: این ارکان از چهار بخش تشکیل شده است که رکن اول اهمیت و شان مکانی مسجد است، یعنی مکانیت مسجد شأن دارد.
وی ادامه داد: رکن دوم به اهل مسجد بر می گردد، یعنی چه کسانی با این مکان مراوده داشته و این افراد چه خصوصیاتی دارند، همچنین رکن سوم به این مساله بر می گردد که چه افعالی در مسجد تعریف شده است که در این رابطه از مجموع منابع دینی ما استفاده می شود که چهار نوع فعل است که باید در مسجد صورت پذیرد.
رئیس مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی تصریح کرد: اولین نوع فعل ذکر کثیر است که شاید مهمترین نوع فعل و قولی است که باید در مسجد انجام بگیرد، ذکر کثیر در قرآن کریم خاصه اهل ایمان شمرده شده است و ذکر کثیر همان اکسیر اکبری است که اصلاح جامعه به وسیله آن محقق می شود.
همچنین حجت الاسلام توانایی، مدیر حوزه علمیه «دارالحکمة» تهران بر این اعتقاد است که مساجد در فرهنگ اسلامی از قدیم الایام پایگاه های ترویج علم و اندیشه و نظریه پردازی بودند، در گذشته حوزه های علمیه یا درون مساجد یا در حاشیه مساجد بنا می شد، بنابراین بزرگترین زمینه رشد و بروز افکار اندیشمندان مسلمان در مساجد شکل گرفت. از این جهت است که از مساجد به عنوان مکان هایی یاد می کنند که تمدن ساز بود در حالی که قبل از آن در ایران به ویژه در دوران ساسانیان قرارگیری علم و دانش در انحصار دربار و پادشاهان و فرزندان آنها بوده است اما با گسترش حوزه جغرافیای اسلام و تاکید مبانی دین اسلام بر علم آموزی و وجوب آن برای هر مرد و زن مسلمان این رویکرد در ایران شکل گرفته و مساجد کم کم تبدیل به مراکز برای تولید فکر و اندیشه و علوم دینی شدند.
او می گوید : آنچه که در گذشته در مساجد مرسوم بود امروز نیز می تواند بروز و ظهور داشته باشد یعنی مساجد تبدیل به محل گفتمان و تشکیل جلسات درس و بحث حوزویان شود؛ فارغ از این نقش امکانات و تکنولوژی جدید را در گسترش این رویکرد نمی توان نادیده گرفت. ما می توانیم بسیاری از مباحثی که در قالب حلقه های گفت وگو در مساجد شکل می گیرد را در سطح فضای مجازی منتشر کنیم تا دیگران نیز استفاده کنندکه در این میان نقش ائمه جماعات بی بدیل است و این مباحث مطرح شده در منابر مساجد است که می تواند چنین رویکردی را نسبت به مساجد احیا کند.
در این بین اما دکتر ابراهیم فیاض، عضو هیات علمی دانشگاه تهران، از نگاهی متفاوت به مساله جایگاه مسجد در تمدن سازی می پردازد، او در گفت وگو با خبرنگار سرویس مسجد و کانون های مساجد خبر گزاری شبستان، گفت: اساسا جهان بینی هایی که از آنها به ساختار تمدنی و رسمی تعبیر می شود دارای جهان پدیدار است، لذا هر تمدنی دارای جهان پدیداری است که چهارچوب جهانی آن را تبیین می کند و روی همین اساس هیچ تمدنی بدون جهان پدیداری نیست چون اگر آن را نداشته باشد هرگز نمی تواند بُعد کلان معنایی خود را به دست آورد. تمدن ها برخی اسلامی، یهودی، کنفسیسوسی هستند، روی همین اساس حتی اگر تمدن ها را شرپذیر تعریف کنیم شر باید طبق جهان پدیدار ساخته شود .
به اعتقاد فیاض موارد یاد شده روی معماری و شهر سازی اثرگذار است اما در حال حاضر برای مثال همین شهر تهران شکلی غربی دارد و به همین دلیل تمدن ما تمدن اسلامی نیست، شهرنشینی ما اسلامی نیست لذا تمدن ما تمدن اسلامی نیست. او می گوید: باید شهرسازی اسلامی داشته باشیم؛ ضمن آنکه این جهان پدیدار است که می آید و در یک شهر تجلی می یابد و چنین شهری جهان بینی دارد و به این علت نظام معنایی شهرسازی و معماری فضایی را ایجاد می کند که آن فضا، معنا را تولید خواهد کرد. لذا در گذشته شهرها روی همین اساس و بر طبق آموزه های دینی ساخته می شدند.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران شاخصه دین در معماری اسلامی را «مساجد» می داند وی می گوید: برای مثال در گذشته معماری مساجد جامع به گونه ای بود که مناره و گلدسته ها بالاترین ارتفاع شهر را داشتند و به شهر هویت می دادند. از سوی دیگر زمانی که قرار بود تولید علم و معنا صورت گیرد، این تولید صرفا فضایی نبود، بلکه در قالب دین متجلی می شده است.
به عقیده فیاض سبک معماری در تمدن اسلامی منجر به تولید علم می شود، چنانچه در گذشته چنین بود، او معتقد است در گذشته این معماری فضای تولید مفاهیم را به صورت ناخودآگاه ایجاد می کرده است اما این تولید باید خودآگاه هم باشد در نتیجه بحث آموزش در مسجد پیش می آمد لذا در گذشته فضای مسجد چنین قابلیتی را داشت بنابراین مباحث در مسجد مطرح می شد و شاگردان گرد استاد حلقه می زدند و منبر و حلقه درس شکل می گرفت که این نظام حلقوی نظام جهان بینی اسلامی را تبیین می کرد که جهان به صورت حلقوی است. در نتیجه استاد در نقطه پرگار بود و جهان پدیداری در حلقه پدیدار ایجاد می شد. حتی حجره ها در آن زمان در مساجد جای داشتند یعنی طلاب اطراف مساجد و معابد حجره داشتند. دقیقا مسجد یک گوشه بوده است، در واقع مسجد و مدرسه یک جا بوده است اما در دوره کنونی ساختمان این دو از یکدیگر جدا هستند.
وی ادامه می دهد: در حالی که در گذشته این ساختار شهری و ساختار تمدنی دست به دست یکدیگر می داد و در نتیجه مسجد نقطه مرکزی شهر قرار می گرفت و شهرها دور مسجد جامع سامان می یافتند؛ حتی بازار نیز در مجاورت مسجد واقع می شد. بنابراین در چنین سیستم شهرسازی ارزش های اخلاقی نیز مورد توجه قرار می گرفته است، این است که بازاری ها همیشه اولین کسانی بودند که برای اقامه نماز به مسجد می رفتند چراکه بازار فاصله ای با مسجد نداشت. با این تفاسیر حتی ساختار اقتصادی نیز بر اساس محور مسجد بود، ضمن آنکه مباحث درسی و تمام فضای معنوی و تمدنی در مسجد به صورت بازتولید دانشی وجود داشته است .
حجت الاسلام دکتر مصطفی جمالی، عضو فرهنگستان علوم اسلامی قم، نیز با اشاره به نقش مسجد در سیر تمدن سازی اسلامی، اظهار کرد: اگر هر تمدنی را مبتنی بر سه حوزه گرایش، تمایلات و سبک زندگی بدانیم یقینا در تمدن اسلامی مسجد به عنوان نماد محوری در شکل گیری ابعاد این تمدن و سازه های آن موثر است؛ ضمن آنکه حضور مستمر در مسجد نوعی تمایلات مومنانه در جامعه ایجاد و اجتماع اسلامی را بیش از پیش همدل می کند، چنانچه اساسا تمدن ها بر اساس و مدار تمایلات اجتماعی شکل می گیرند و به طبع زمانی که یک جامعه بر مدار واحدی چون مسجد شگل گیرد تمایلات به آن سمت و سو می رود لذا تشکیل جامعه مومنانه از کارکردهای اصلی مسجد است و هسته اولیه نخستین اجتماعات دین اسلام در مساجد است یعنی پرستش اجتماعی حول محور و در مدار تمایلات مومنانه بر خلاف تمدن مادی که صرفا مادری گرایی را محور قرار داد است.
او معتقد است برگشت کارکردهایی که در گذشته برای مساجد موسوم بود، مستلزم تدوین فقه تمدنی است، یعنی آموزه های مسجد را در قالب یک فقه تمدنی بررسی کنیم، چراکه از این طریق است که می توان تربیت و فرهنگ اصیل اسلامی را به فرهنگ مسجدی تبدیل کرد.
همچنین حجت الاسلام دین پرور، رییس بنیاد بین المللی «نهج البلاغه» نیز می گوید اینکه مسجد را مانند یک نمازخانه در نظر گرفته و صرفا اوقات اقامه نماز درب مساجد را باز گذاریم نمی توانیم امیدوار به این باشیم که تغییری در نسبت حضور مسجد در زندگی مردم ایجاد شود و اساسا ترویج فرهنگ مسجدی میسر نمی شود مگر اینکه «نقش» مسجد را در زندگی مردم ملموس کنیم چراکه زیربنای ارتباط مسجد با مردم است که شاکله دینی و مذهبی جامعه را می سازد.
حجت الاسلام دین پرور با اشاره به افزایش کاربری مساجد اظهار کرد: در حوزه علوم دینی و تشکیل حلقات مباحثه در مساجد یکی از اساسی ترین و محوری ترین نقش ها بر عهده امام جماعت است، در واقع امام جماعت با اشرافی که بر حوزه های مختلف دینی و اجتماعی دارد می تواند جلساتی از این دست را سامان بخشیده و مدیریت کند، به بیان دیگر امام جماعت نقش عمده ای در ترویج معارف دینی و تمدنی در سطح مساجد دارد.
وی در ادامه به جایگاه ترببیت مسجدی در جامعه اسلامی اشاره کرده و افزود: این بحث مهمی است که باید تربیت و هدایت از کودکی و نوجوانی آغاز شود و این تربیت و هدایت باید جنبه معنوی و دینی داشته باشد تا بتواند به شکلی عمیق و باطنی در وجود افراد نهادینه شود، باید بچه ها را تشویق کنیم که وقتی به مسجد می آیند علاوه بر اقامه نماز به خواندن ادعیه نیز بپردازند.
در این میان اما حجت الاسلام «محمدجواد رودگر»، عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، گریزی به نهادسازی ها در مجاورت مسجد داشته و می گوید: چه بسا مسئولان و متولیان امور فرهنگی و تبلیغی تصور دارند که باید در کنار مسجد نهادسازی های دیگری هم صورت پذیرد تا طیف های مختلف اجتماعی را جذب کنیم، مثلا مجتمع های فرهنگی و تفریحی یا سالن هایی برای برگزاری همایش های علمی البته نمی گویم که این رویکرد اشتباه است اما نباید تحت الشعاع قرار گیرد.
او معتقد است که مسجد در جریان تکوین انقلاب اسلامی نقش عمده ای داشت مع الوصف امروز نقش مساجد در جامعه کمرنگ شده است. با این حال برگزاری برخی هم اندیشی ها در مساجد و یا بعضا برگزاری برخی از امتحانات در مساجد نوعی ارتباط روحی و روانی و فیزیکی را ایجاد می کند و این رفت و آمدها تاثیر به سزایی دارد. همچنین یکی از مسایل مهم دیگر آن است که بتوانیم درب مساجد را همیشه باز نگه داریم و کارکرد مسجد را صرفا محدود به زمان اقامه نماز نکنیم.
با توجه به آنچه از سوی اساتید حوزه های مختلف دینی، جامعه شناسی، سیاسی، فرهنگی به میان آمد به نظر می رسد در گام اول نهادهای اجرایی باید نقش حمایتی از حفظ کارکرد سنتی مساجد داشته باشند، همچنین ائمه جماعات مساجد نیز باید با بهره گیری از روش های نوین در ارایه مباحث خود در مساجد، سبب جذب گروه های مختلف سنی به ویژه گروه سنی جوان شوند تا از این مسیر تربیت مسجدی در سطح محله و شهر نمود یابد.
پایان پیام/
نظر شما