به گزارش خبرگزاری شبستان، بیان تحلیلی مهم ترین شاخصه های عرفان اسلامی در گرو ذکر چند مقدمه است:
مقدمه اول اینکه عرفان یعنی شناخت خدا ولی نه غایبانه و از راه عقل و برهان؛ بلکه با قلب و دل رویت حضور او در روح و جان. عرفان عملی نیز برنامه ای است که در همین جهت تدارک دیده می شود و مقصد آن رساندن انسان به چنین مقامی است.
از سوی دیگر روح انسان حقیقتی است مجرد و از همین رو چیزی می تواند موجب کمال نفس انسانی شود که با آن سنخیت داشته باشد.
کمال انسان از سنخ علم و معرفت است و کامل شدن روح در گرو متکامل شدن معرفت انیسن است، مقصود از این معرفت حضوری نیز معرفت حضوری نسبت به ذات اقدس متعالی است. از این رو هر چه معرفت حضوری انسان به خدای متعال بیشتر شود، روح او هم به همان نسبت متکامل تر می گردد.
مقدمه دیگر این است که رسیدن به چنین مقامی نه تنها آخرین مرحله کمال انسانی است، بلکه هدف نهایی خدایی متعال از خلقت انسان نیز همین بوده است.
مقدممه بعد این است که چون خدای متعال حکیم است، هر چه را که در وجود بشر قرار داده، ابزاری است برای رسیدن به هدف خاصی که از خلقت او منظور داشته است. اصولا این یک قاعده کلی است که هر حکیمی وقتی مصنوعی را به هدف خاصی می سازد هر آنجه را که در طراحی و ساخت آن مورد توجه و استفاده قرار می دهد، برای رسیدن به آن هدف است و هرگز این گونه نیست که بعضی از چیزهایی را که در مصنوع خود قرار داده هیچ فایده و حکمتی نداشته و امری کاملا لغو و اضافی یا بدتر از آن مخرب و مانع باشد. از این رو خدای متعال نیز که خود حکیم مطلق و سرچشمه حکمت است، هر آنچه را که در اختیار بشر قرار داده و در ساختمان وجودی او پیش بینی کرده است حتما در راستای هدف نهایی خلقت انسان است.
اکنون با توجه به این مقدمات معلوم می شود که:
اولین ویژگی یک عرفان صحیح و حقیقی "همه جانبه بودن" آن است و اگر یک برنامه و مکتب عرفانی برخی از استعدادها و قوای انسانی را نادیده بگیرد و آنها را به کلی کنار بزند و پرداختن به آنها را لغو و بی فایده و یا حتی مضر و مانع تکامل نفس انسانی قلمداد کند، نشانه انحراف آن برنامه و مکتب عرفانی و گواه ضعف و نقص منشا و آبشخور آن است.
از همین جا شاخصه و ویژگی دوم عرفان صحیح اسلامی نیز روشن می شود و آن عدم مخالفت با فطرت و به عبارت دیگر مطابقت با فطرت است. تمام تمایلاتی که در وجود انسان قرار داده شده است به نحوی با کمال او و رساندنش به هدفی که از خلقت او مد نظر بوده ارتباط دارد. خداوند این امیال را در انسان قرار داده تا او را به انجام کارهایی که به کمال او منتهی می شوند، تحریک کنند.
از این رو یک برنامه و مکتب عرفانی صحیح و برحق نمی تواند مشتمل بر تعالیم و دستورایی باشد که با فطرت مخالف است و و فطرت انسانی آنها را برنمی تابد. اگر چنین باشد نشانه انحراف و نقص و کاستی آن برنامه و مکتب است.
میل ها و غرایز مختلف انسان چه مادی و چه معنوی همگی بر اساس حکمت ها و مصالحی در وجود او قرار داده شده است. از این رو این تفکر که میل ها و غرایز مادی و حیوانی انسان مانع کمال اوست و باید در محو آنها از صفحه وجود خویش تلاش کرد، به هیچ روی نگرش صحیحی نیست. بلی اگر بحثی هست بر سر جهت دهی و تعدیل و هدایت گرایش های فطری است و همین مساله نیز ما را به ویژگی سوم عرفان صحیح اسلامی رهنمون می شود.
توضیح این که: همه ما کم و بیش به تجربه دریافته ایم که بسیاری از خواسته های فطری ما عملا با هم تزاحم دارند و ارضای همه ممکن نیست. آنچه محل بحث است این پرسش است که این کار باید از ناحیه چه مرجعی و بر اساس چه ضابطه و ملاکی انجام پذیرد.
در پاسخ به پرسش مذکور باید بگوییم در مواردی و تا حدودی خود فطرت انسان می تواند مرجع و راهنمای ما در این جهت باشد. اما روشن است که کاربرد فطرت در این مساله بسیار محدود است و در موارد بسیاری نمی توان با اتکای به فطرت، در زمینه تعدیل و جهت دهی و برنامه ریزی ارضای غرایز و تمایلات فطری به نتیجه ای رسید. به تجربه برای ما اثبات رسیده که حد و مرز ارضای غرایز و تمایلات فطری و تعدیل و هدایت آنها پاسخ درخور و روشنی از ناحیه خود فطرت و یا حتی عقل آدمی نمی یابد. این جا است که بحث نیاز به شرع و راهنمایی شریعت در این زمینه مطرح می شود و در واقع ویژگی سوم عرفان صحیح اسلامی پدیدار می گردد که عبارت از "مطابقت با شریعت" است. به طور خلاصه نتیجه این بیان عقلی این است که مهم ترین شاخصه های یک عرفان صحیح و جامع و کامل و به دور از تحریف و انحراف عبارتند از: همه جانبه بودن، مطابقت با فطرت و عدم مخالفت با شریعت و دستورات و احکام الهی.
*برگرفته از کتاب "در کوچه های آفتاب؛ جستاری در عرفان اسلامی" اثر علامه محمد تقی مصباح یزدی
پایان پیام/
نظر شما