گروه قرآن و معارف خبرگزاری شبستان، اگرچه از دیرباز، با تلاش محققان و نویسندگان، کتاب ها، رساله ها و مقالات فراوانی در زمینه «حجّ» نگاشته شده، لیکن بیشتر آن ها ناظر به ابعاد فقهی، عبادی و فردی این فریضه عظیم الهی است و کمتر پژوهشگر و نویسنده ای را می توان یافت که در پژوهش و نوشته هایش به ابعاد سیاسی، اقتصادی، اخلاقی و اجتماعی این عمل ارزشمند معنوی توجّه کرده باشد.
نکته قابل توجه این است که از بررسی پاره ای از متون و منابع نگارش یافته در باب «حجّ»، چنین برمی آید که بُعد اخلاقی این فریضه والای آسمانی، بیش از دیگر ابعادش مورد غفلت و بی توجّهی محققان و نویسندگان قرار گرفته است. در حالی که به یقین، توجّه به جنبه های اخلاقی این سفر الهی و معنوی، موجب پُربار شدن معنویات برآمده از آن خواهد شد.
بررسی سنّت گفتاری و رفتاری پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله در زمینه «حجّ»، حکایت از آن دارد که آن بزرگوار، ضمن اهمیت دادن به بُعد فقهی «حجّ» و کوشش فراوان در جهت آموزش مناسک آن به مسلمانان، از توجه دادن آنان به دیگر ابعاد حج، به ویژه بُعد اخلاقی آن، دریغ نورزید.
آن حضرت، از سویی در طول این سفر همچون دیگر لحظات زندگیش خود عامل به فضایل اخلاقی بوده و از دیگر سوی، با لحاظ فرصت های مناسب، بارها از سالکان این سفر معنوی خواست تا به اصول و فضایل اخلاقی پایبند باشند و از هر چیزی که از رذایل اخلاقی محسوب می گردد، پرهیز نمایند. تنها در خطبه ای که در جریان «حَجّة الوداع» در صحرای عرفات ایراد نمود، رعایت امور اخلاقی ذیل را به مسلمانان توصیه کرد.
اخلاص در عمل و پرهیز از ریا، حفظ و ادای امانت، پرهیز از سنت های جاهلی مانند تعصّب های نابه جا، اعمال بغض و کینه توزی، نادیده گرفتن برتری های کاذب نژادی و قبیله ای، برخورد شایسته با زیردستان و رعایت حقوق آنان به ویژه بانوان ، حفظ وحدت، اخوّت و همدلی مؤمنان با یکدیگر و دوری جستن از خیانت به دیگران و غیبت. اکنون در این نوشتار کوتاه، تنها پاره ای از توصیه ها و کارکردهای اخلاقی پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله در سفر معنوی حج به بحث و بررسی گذارده شده است.
اخلاص یا پرهیز از ریا
از برترین مصادیق فضایل اخلاقی، خصلت والای «اخلاص» است. در اهمیت اخلاص همین بس که معیار و ملاک عبادی بودن افعال بندگان قلمداد گردیده و علی علیه السلام در رابطه با آن فرمود: الإخلاص ملاک العبادة ؛ اخلاص، معیار و ملاک عبادت است. به سخن دیگر قبولی هر عملی از بندگان الهی، مشروط به برخورداری آن، از خصلت زیبای «اخلاص» است. پیامبر خدا صلی الله علیه وآله می فرماید: إذا عملت عملاً فاعمل لله خالصاً لأنّه لا یقبل من عباده الأعمال إلاّ ما کان خالصاً ؛ هرگاه کاری کردی، آن را تنها برای خدا انجام ده زیرا او، تنها اعمال خالص بندگانش را می پذیرد.
بی تردید، فریضه ارزشمندِ حج، از این قاعده مستثنی نیست بلکه می توان گفت وابستگی آن به اخلاص، امری اجتناب ناپذیر است. زیرا هدف غایی در این سفر، راه یافتن به محضر پروردگار و مشاهده جمال محبوب است. امام سجّاد علیه السلام، به وقت ملاقات با «شبلی» از وی پرسید: فَحِینَ وَصَلْتَ مَکَّةَ نَوَیْتَ بِقَلْبِکَ أَنَّکَ قَصَدْتَ اللَّهَ؟ قَالَ: لاَ، قَالَ علیه السلام : فمَا دَخَلْتَ الْحَرَمَ وَ لاَ رَأَیْتَ الْکَعْبَةَ وَ لاَ صَلَّیْتَ. ثُمَّ قَالَ: طُفْتَ بِالْبَیْتِ وَ مَسِسْتَ الاَ رْکَانَ وَ سَعَیْتَ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ علیه السلام : فَحِینَ سَعَیْتَ، نَوَیْتَ أَنَّکَ هَرَبْتَ إِلَی اللَّهِ آن گاه که به مکه رسیدی با قلب خود نیّت خدا را داشتی؟... آیا وقتی به سعی پرداختی، بر آن بودی که به سوی خدا بگریزی؟
امام خمینی (قدس سره) نیز با الهام از این گونه گفتار ائمّه علیهم السلام فرمود: لبیک های مکرر از کسانی حقیقت دارد که ندای حق را به گوش جان شنیده و به دعوت الله تعالی به اسم جامع جواب می دهند. مسأله، مسأله حضور در محضر است و مشاهده جمال محبوب. گویی گوینده از خود در این محضر بی خود شده و جواب دعوت را تکرار می کند. و دنباله آن سلب شریک به معنای مطلق آن می نماید، که اهل الله می دانند، نه شریک در الوهیت فقط ... در گفتار دیگری فرمود: مهم آن است که حاج بداند که کجا می رود و دعوت کی را اجابت می کند و میهمان کیست، و آداب این میهمانی چیست; و بداند هر خودخواهی و خودبینی با خداخواهی مخالف است و با هجرت الی الله مباین و موجب نقص معنویت حج است. به یقین، دست یابی و حضور در چنین جایگاهی، بدون اخلاص ممکن نخواهد بود.
کسب «اخلاص» در عبادت و حفظ آن از ریا، کاری دشوار است
استاد فرزانه، آیت الله جوادی ر آملی نیز فرمود: تجلّی این خلوص در برخی از عبادات نمایان تر و طرد شرک در برخی دیگر قوی تر و آشکارتر است. از جمله این عبادات، حج می باشد; زیرا توحید در آن تجسّم می یابد و از آغاز تا انجام نمونه ای است برای توحید و طرد شرک... از مولای ما امام صادق علیه السلام در دعای سفر حج، روایت شده است، پس از ادای کلمات فرج فرمود: بِسْمِ اللَّهِ خَرَجْتُ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ... فَإِنَّمَا أَنَا عَبْدُکَ وَ بِکَ وَ لَکَ. سپس فرمود: کسی که آگاه است و به زبان دعا احاطه دارد، تفاوت میان فرمایش آن حضرت که فرمود: «فَإِنَّمَا أَنَا عَبْدُکَ وَ بِکَ وَ لَکَ» را با دیگر ادعیه و اوراد، به خوبی درمی یابد. چون مهم در این جا ذات خدای تعالی است و لقای اوست، نه اسمی از اسمای حُسنای حضرتش. حج، سیر به سوی خدا و رفتن برای دیدار او و تعالی است برای نزدیکی به آن، که در علوّ و والایی نزدیک و در نزدیکی اش بس والا و بالا است و تکامل به جوار کسی است که از رگ گردن به ما نزدیک تر است و بنده جز با توحید دایم و ناب و طرد شرک جلی و خفی به مولایش تقرّب نمی جوید. ناگفته نماند: کسب «اخلاص» به وقت انجام اعمال عبادی ـ به خصوص فریضه حج ـ و حفظ آن از آلوده شدن به ریا و خودنمایی، کاری بس سخت و دشوار است. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: تَصْفِیَةُ الْعَمَلِ أَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ وَ تَخْلِیصُ النِّیَّةِ عَنِ الْفَسَادِ أَشَدُّ عَلَی الْعَامِلِینَ مِنْ طُولِ الْجِهَادِ خالص ساختن عمل سخت تر از خود عمل است و پاک کردن نیت از فساد و ناخالصی برای عمل کنندگان از جهادِ طولانی دشوارتر است.
ثروتمندان برای تفریح، مردم عادی برای تجارت و قاریان برای خودنمایی حج می روند
البته دشواری کسب اخلاص در سفر حج و دیگر اعمال عبادی موجب نمی شود که ما در پی تحصیل آن نباشیم، بلکه می بایست با تلاشی مضاعف در این راستا حرکت کنیم و پس از شناسایی آفت ها به مقابله جدّی با آن ها برخیزیم; زیرا همان گونه که پیشتر اشاره شد، اعمال غیر مخلصانه مورد قبول درگاه خداوند قرار نخواهد گرفت. امام صادق علیه السلام می فرماید: قَالَ اللَّهُ ـ عَزَّ وَ جَلَّ ـ أَنَا خَیْرُ شَرِیک، مَنْ أَشْرَکَ مَعِی غَیْرِی فِی عَمَل عَمِلَهُ لَمْ أَقْبَلْهُ؛ خداوند متعال فرموده است: من بهترین شریک هستم، هرکس در عمل خود برای من شریک بیاورد، هرگز آن را نمی پذیرم.
پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله، افزون بر توصیه حج گزاران به کسب اخلاص و دوری از ریا و خودنمایی، خود نیز در پی تحصیل این خصلت نیکو بود و مأموریت یافت که به مردم اعلام کند: إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ ؛ من مأمور شده ام که خدا را بپرستم و برای او دین را خالص گردانم.
لبیک های مکرر از کسانی حقیقت دارد که ندای حق را به گوش جان شنیده و به دعوت الله تعالی به اسم جامع جواب می دهند. مسأله، مسأله حضور در محضر است و مشاهده جمال محبوب
انس بن مالک می گوید: پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله ، پس از تهیه ابزار و وسایل مورد نیاز و تهیه حوله ای که قیمت آن چهار درهم یا کمتر از آن بوده، آماده حرکت برای سفر حج شد. در آن هنگام روبه درگاه خداوند نموده، چنین گفت: اللّهُمّ حَجَّةً لاَ رِیَاءَ فِیهَا وَ لاَ سُمْعَةَ ؛ خدایا! حجّی را انجام می دهم که از خودنمایی و کسب عنوان و اعتبار دور است. متأسفانه، هرچه بر عمر حج و تاریخ اسلام می گذرد، شاهد دور شدن و فاصله گرفتن جمع زیادی از حج گزاران از این سیره نبوی می شویم; این است که می بینیم پیامبر خدا صلی الله علیه وآله با علم و آگاهی دقیق از نیت و باطن این گروه از راهیان به دیار کعبه و حرم، فرمود: یَأْتِی عَلَی النّاسِ زَمانٌ یُحِجّ أَغْنِیَاءِ أُمَّتِی لِلنُّزْهَةِ، أَوْسَاطُهَا لِلتِّجَارَةِ، فُقَرَاؤُهُمْ لِلرِّیَاءِ وَ السُّمْعَةِ. زمانی می رسد که ثروتمندان امّت من برای تفریح به حج می روند، و مردم عادی برای تجارت، و قاریان آن ها برای خودنمایی و کسب عنوان و اعتبار، و فقرای امت من برای تکدّی و گدایی به حج مشرف می شوند.
حج برای خدا یا حج برای مردم
سلمان فارسی از شنیدن این جملات تعجب می کرد، ولی هر جمله ای که سبب تعجّب وی می شد، پیامبر صلی الله علیه وآله می فرمود: سوگند به خدایی که جان من در دست اوست، این حوادث در آینده واقع خواهد شد. امام صادق علیه السلام نیز در این باره فرمود: الْحَجُّ حَجَّانِ، حَجٌّ لِلَّهِ وَ حَجٌّ لِلنَّاسِ، فَمَنْ حَجَّ لِلَّهِ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةَ وَ مَنْ حَجَّ لِلنَّاسِ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَی النَّاسِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ، حج دو گونه است; برای خدا و برای مردم، هرکه برای خدا حج کند، پاداش او بهشت است و هرکه برای مردم به حج رود، در قیامت پاداش خود را باید از مردم بگیرد. کنایه از این که پاداشی نصیب وی نخواهد شد. در هر حال، اگر با انجام حج، دنبال ثواب و پاداش الهی و طالب غفران و آمرزش پروردگار کریم هستیم، باید اخلاص را سرلوحه کار خویش قرار دهیم. امام سجّاد علیه السلام در این باره می فرماید: مَنْ حَجَّ یُرِیدُ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ ـ عَزَّ وَ جَلَّ ـ لاَیُرِیدُ بِهِ رِیَاءً وَ لاَ سُمْعَةً غَفَرَ اللَّهُ لَهُ الْبَتَّةَ . کسی که در حج، هدفی جز خدا نداشته باشد و در فکر دیدن و شنیدن و ستایش مردم نباشد، حتماً خداوند او را می بخشد. پس شایسته است برای دستیابی به خوی شایسته اخلاص، رو به درگاه خدا آوریم و بگوییم: اللَّهُمَّ طَهِّرْ قَلْبِی مِنَ الشِّرْکِ، وَ عَمَلِی مِنَ الرِّیَاءِ وَ لِسَانِی مِنَ الْکَذِبِ وَ عَیْنِی مِنَ الْخِیَانَة. خدایا! قلبم را از توجه و تکیه بر غیر خودت، و عملم را از ریا، و زبانم را از دروغ و چشمم را از نگاه های ناپاک و خیانت بار حفظ فرما.
برگرفته از پایگاه اطلاع رسانی لبیک
پایان پیام/
نظر شما