خبرگزاری شبستان: گاهی سؤال می‌شود که شیعه و مذهب تشیع از چه زمانی پیدا شده است؟، وقتی به روایات مراجعه می‌کنیم در می‌یابیم که از جابر بن عبدالله انصاری نقل شده است که تشیع، ریشه در زمان خود رسول خدا(ص) دارد. حضرت محمد(ص) خود این واژه را به کار برده‌اند و مؤسس مذهب شیعه شخص رسول‌الله(ص) است. امام راحل(ره) در مقدمه وصیتنامه الهی ـ سیاسی خویش حدیث ثقلین را مطرح کرده است. در این وصیتنامه آمده است ما افتخار می‌کنیم پیرو مذهبی هستیم که مؤسس آن رسول الله(ص) است. ما شیعیان باید به مسئولیت‌های خود واقف بوده و وظایف خود را به شکل مطلوب انجام دهیم. در گفت‌وگو با دکتر پریش کوششی، دکترای فلسفه و استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، محقق و مترجم آثار دینی و فلسفی به بررسی این موضوع نشستیم که اکنون گزارش آن از نظرتان می‌گذرد.
واژه شیعه در اصطلاح کاربردهای گوناگونی دارد، این اصطلاح از چه زمانی رواج یافت و مورد استفاده قرار گرفت و در آن زمان چه معنایی داشت؟
حضرت محمد(ص) به عنوان فرستاده خدا و منجی موعودی که پیغمبران دیگر آمدنش را بشارت داده‌اند، پالایش دین‌های آسمانی را از زیاده‌روی و باطنی‌گری و گزافه‌گویی که با گذشت زمان‌ها به آن پیوسته بود، مژده داد و به توجه به سوی خدای یگانه دعوت فرمود. آئین تازه‌اش برگزیده آئین‌ها و چکیده همه کوشش‌های پیامبران برای تحقق نظامی بود که از نیروی الهی یاری می‌گرفت. جوهره اسلام نیز همان جوهره دیگر ادیانی بود که قرآن، آنها را به رسمیت می‌شناسد. در روش اجتماعی خود، بر طرفداری از مستضعفان تاکید می‌کرد و دعوت خود را در قالبی ریخت و جنبشی را شکل داد تا داد بی چیزان ستمدیده را از توانگران ستمگر بستاند، لذا پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) طبیعی بود که پیشگامان اسلام دور مردی گرد آیند که در سایه اسلام پرورده شده و از سرچشمه آن سیراب شده و بدون هیچ پیوستگی یا وابستگی به نظام پیشین بار آمده باشد، و این مرد، پیشوای متقیان حضرت امام علی(ع) بود. این گروه، در برابر حزب اشرافی کهن از سنخ ابوسفیان و عبدالله بن ابی و طبقه متوسط قدیمی قرار می‌گرفت. لفظ شیعه که در زمان پیامبر(ص) پدید آمد در کنار عناوینی چون صحابه، انصار و مهاجرین بر همه اعضای قوم یکسان اطلاق می‌شد و به همین معنای کلی در سند حکمیت صفین و نیز در روزگار امام حسن(ع) بدون آنکه ویژه پیروان علی(ع) (یعنی معتقدان به خلافت بلافصل آن حضرت) باشد، به کار برده می‌شد.
واژه شیعه در اصطلاح کاربردهای گوناگونی دارد، اما به طور کلی روایات بسیار زیادی از شیعه و سنی وجود دارند که ثابت می‌کنند، اصطلاح شیعه از همان زمان رسول خدا (ص) وجود داشته و به کرات به کار برده می‌شده است. در لسان‌العرب شیعه گروهی هستند که بر امری اجتماع می‌کنند. هر گروهی که بر امری اجتماع کنند، شیعه‌اند و هر گروهی که امری را برگزیده‌اند و برخی از آنان از برخی دیگر پیروی می‌کنند، آنان شیعیان‌اند. در قرآن مجید هم اغلب همین معنی مورد نظر است؛ یعنی گروهی که بر امری توافق کرده، از مذهب و مرام خاصی پیروی می‌کنند و یا برخی از آنان از برخی دیگر پیروی می‌کنند. چنان که در مورد حضرت ابراهیم (ع) می‌فرماید: «و انّ من شیعته لابراهیم»؛ یعنی یکی از شیعیان حضرت نوح (ع) حضرت ابراهیم (ع) بود، مقصود این است که روش حضرت ابراهیم (ع) در توحید و عدل و پیروی از حق، همان روش حضرت نوح (ع) بود.
این لفظ در آیات و روایات بر چه مفهومی اطلاق می شود؟
پیدایش اصطلاح شیعه تاریخی کهن دارد و به عصر رسالت باز می‌گردد. طبق احادیثی که محدثان سنی و شیعی از پیامبر اکرم (ص) نقل کرده‌اند، ایشان هواداران و پیروان امام علی (ع) را به این نام نامیدند. جلال‌الدین سیوطی از جابر بن عبدالله انصاری و عبدالله بن عباس روایت کرده که پیامبر اکرم (ص) در تفسیر آیه «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ» (آیه 7 سوره بینة) به علی (ع) اشاره کرده و فرمود: او و شیعیانش در روز قیامت رستگار خواهند بود.
ابن اثیر از پیامبر (ص) روایت کرده است که خطاب به امام علی (ع) فرمود: تو و شیعیانت روز قیامت با رضایت و خشنودی بر خداوند وارد می‌شوید و دشمنان تو روز قیامت با ناراحتی و شرمندگی بر خداوند وارد خواهند شد. ابوالحسن اشعری گفته به این گروه شیعه گفته شده است، زیرا از امام علی (ع) پیروی می‌کردند و او را بر دیگر صحابه پیغمبر (ص) مقدم می‌داشتند.
شیخ طوسی نیز در بحث خود از نص و وصیت سخن گفته و اعتقاد شیعیان را به امامت علی (ع) بر مسلمانان، مربوط به اراده خداوند متعال و وصیت رسول اکرم (ص) می‌داند. نامبرده نص را به دو نوع تقسیم می‌نماید: 1. نص جلی، 2. نص خفی. نص جلی را فقط شیعه امامیه ذکر کرده‌اند گرچه در میان محدثین هم عده‌ای آن را به صورت خبر واحد نموده‌اند. در مورد نص خفی گفته‌اند که تمام مسلمین به آن تصریح کرده‌اند و وجود آن را قبول دارند، گرچه در تأویل و تفسیر این احادیث و ماده آنها اختلاف نموده‌اند و در میان افرادی که قول آنها معتبر است، کسی که منکر وجود این اخبار باشد، دیده نمی‌شود. گاهی نص جلی بر امامت حضرت علی (ع) دلالت می‌کند، اما به صورت توصیفی و از طریق اوصاف آن حضرت (ع) نه به صورت تصریح به نام وی، چنان که جارودیه که شاخه‌ای از زیدیه می‌باشند، بر این اعتقادند. به طور کلی نصوصی وجود دارد که ثابت می‌کند که بنیان تشیع از زمان حضرت رسول (ص) گذاشته شده است. دسته‌ای از این نصوص مربوط به عنایت ویژه آن حضرت نسبت به علی (ع) و منزلت وی نزد پیامبر (ص) دلالت می‌کند.
کاربرد عام و عرفی شیعه به چه معنا است؟
کاربرد عرفی و عام شیعه یعنی اعتقاد به امامت بلافصل امیرالمومنین (ع) به دلیل اینکه او افضل از دیگر صحابه بود و پیامبر (ص) او را به جانشینی خود برگزیده بود. اعتقاد به اینکه امامت در فرزندان او از نسل فاطمه زهرا (س) استمرار می یابد و کسی جز آنان از چنین حقی برخوردار نیست. شیعه در لغت به معنی یاران و پیروان است و در اصطلاح این کلمه بر تمام کسانی اطلاق می‌شود که علی (ع) و خاندان آن حضرت (ع) را دوست بدارند. روایتی از ابی مخنف، نخستین خبری است که کلمه شیعه را به معنای اصطلاحی آورده که بر پیروان علی (ع) و خاندانش و یاران آنان اطلاق می شود. در روایت مذکور آمده است که امام حسن مجتبی (ع) به اهل کوفه فرمودند: «انتم شیعتنا» یعنی شما شیعه ما هستید. عبدالکریم شهرستانی در تعریف شیعه گفته است؛ شیعه کسانی هستند که فقط از علی (ع) پیروی کردند و به امامت و خلافت او بر اساس نص و وصیت پیامبر (ص) اعم از نص جلی و خفی، اعتقاد دارند و بر این باورند که امامت از فرزندان او بیرون نیست، اگر غیر از فرزندان او کسی عهده‌دار امامت گردد امامت او ظالمانه خواهد بود. امین‌الاسلام طبرسی نیز پس از تعریف شیعه می‌گوید: این گروه از پیروان علی بن ابیطالب (ع) هستند که در مقابل دشمنانش با او بودند و پس از او نیز با فرزندان او جانشین وی بودند. درباره منشأ اصطلاح شیعه روایتی از ام سلمه وجود دارد که گفت: پیامبر اکرم (ص) نزد من بودند، فاطمه زهرا (س) و پس از او علی (ع) وارد شدند. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: یا علی (ع) تو و اصحاب و شیعیانت در بهشت خواهید بود. در روایتی از ابن عباس گزارش می‌کنند که حضرت محمد (ص) به علی (ع) فرمودند: یا علی شیعیان تو در روز قیامت خوشبخت و کامرویند، پس هر کس که به یکی از شیعیان تو اهانت کند تو را اهانت کرده و هر کس چنین کند مرا نیز اهانت کرده و هر کس به من اهانت کند، خداوند او را برای همیشه در آتش دوزخ عذاب کند و چه بد سرانجامی است. سپس فرمودند: یا علی! تو از منی و من از تو، جان تو از جان من و سرشت تو از سرشت من و شیعیان تو از زیادی سرشت ما آفریده شده‌اند. هر که آنها را دوست بدارد ما را دوست داشته و هر کس به آنها بغض ورزد، به ما بغض ورزیده و هر که با آنها دشمنی کند، با ما دشمن است و هر که به آنها مهربانی کند با ما مهر ورزیده است. یا علی! گناهان پیروان تو آمرزیده می‌شود، زیرا در روز قیامت از آنها شفاعت می‌کنم.
شیعه به عنوان مذهب از چه زمانی در بدنه جامعه اسلامی سر بر آورد؟
تشیع به عنوان یکی از مذاهب معنوی اسلام، نخستین بار در گروهی از مسلمانان پیشگام نمودار شد که از خویشتن نگهبانان جانبازی برای اسلام برگماشته بودند. یکی از ایشان ابوذر است که در وصف پاکی روان او گفته‌اند که پیش از اسلام آوردن یکتاپرست بود و دیگری سلمان است که پیغمبر اکرم (ص) و علی (ع) او را از خاندان خود می‌شمردند و درباره او آورده‌اند که در جستجوی حضرت محمد (ص) و اسلام از دینی به دینی درآمد تا مسلمان شد و از او تصویر کهن سالخوردی فرورفته در دانش باطنی پرداخته‌اند که دوران فترت از حواریان مسیح (ع) تا محمد (ص) را پر کرد تا گواهی بر راستی دین نوین باشد و نیز از آن جمله عمار بن یاسر بوده است که هم در آغاز اسلام و هم به روزگار عثمان شکنجه دید و در صفین کشته شد و پیشگویی پیغمبر (ص) در حق او راست درآمد که گروه ستمگر تو را خواهند کشت و باز از ایشان بود حذیقه بن یمان، رازدار پیغمبر (ص) و منافق‌شناس در میان مسمانان و آگاه از فتنه‌ها. سرور ایشان علی (ع) بود، مسلمان نمونه، پرورده پیغمبر (ص) و زاهد‌ترین یار وی؛ آنکه زهدش را بدینگونه تفسیر می‌نمودند: تا توانگر، آن را سرمشق قرار دهد و فقیر از فقر خود سرشکسته نباشد. زهد او مظهر همه آن ارزش‌های معنوی بود که اسلام نخستین می‌خواست به وسیله آن بر گروه نیرومند مکی غلبه کند؛ سخنان زاهدانه وی الگوی عمل عده بسیار زیادی از صوفیان و زاهدان بوده است اما عمل صوفیان در بسیاری موارد با اصول مذهب تشیع همخوانی ندارد که در اینجا مجال ذکر آن نیست.
ادامه دارد/
نظر شما