مفهوم نقص عقل زنان در کلام امیر (ع) به چه معنا است؟

خبرگزاری شبستان: مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّ النِّسَاءَ نَوَاقِصُ الْإِیمَانِ نَوَاقِصُ الْحُظُوظِ نَوَاقِصُ الْعُقُولِ فَأَمَّا نُقْصَانُ إِیمَانِهِنَّ فَقُعُودُهُنَّ عَنِ الصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ فِی أَیَّامِ حَیْضِهِنَّ وَ أَمَّا نُقْصَانُ عُقُولِهِنَّ فَشَهَادَةُ امْرَأَتَیْنِ کَشَهَادَةِ الرَّجُلِ الْوَاحِدِ وَ أَمَّا نُقْصَانُ حُظُوظِهِنَّ فَمَوَارِیثُهُنَّ عَلَى الْأَنْصَافِ مِنْ مَوَارِیثِ الرِّجَال‏ - اى مردم همانا زنان در مقایسه با مردان، در ایمان، و بهره‏ ورى از اموال، و عقل متفاوتند، اما تفاوت ایمان بانوان، بر کنار بودن از نماز و روزه در ایّام «عادت حیض» آنان است، و اما تفاوت عقلشان با مردان بدان جهت که شهادت دو زن برابر شهادت یک مرد است، و علّت تفاوت در بهره ورى از اموال آن که ارث بانوان نصف ارث مردان است.
این خطبه (خطبه 80 نهج البلاغه) همواره جای سوالات فراوانی را در ذهن مسلمانان به ویژه زنان فراهم کرده است و گاه جمله نواقص العقول بانوان در این کلام حضرت امیر (ع) دستاویزی برای دشمن شده تا زنان را در مقابل اهل بیت (ع) قرار داده و بگویند اسلام چنین تعریفی از عقل زن دارد. تا کنون تالیفات متعددی در باب رد این مساله تدوین شده است اما به گفته حجت الاسلام والمسلمین یوسف غلامی هیچ یک از این آثار نتوانسته است مخاطب به ویژه زنان را توجیه کند؛ همین موضوع موجب شد این استاد و نویسنده کتاب های «راز یک فریب»، «جلوه نمایی زنان و نگاه مردان» «هدیه مادر»، «باغ پرندگان»، دست به قلم برده و مقاله ای که با همین موضوع در سال 89 در همایش ملی تفسیر قرآن و نهج البلاغه در دانشگاه ها اثر برگزیده شناخته شد را به کتاب تبدیل کند و تمام تلاش خود را به کار گیرد تا با شفاف سازی تفسیر این خطبه، حقیقت این جمله را آشکار کند. با وی گفتگویی در خصوص اثرش انجام داده ایم که از نظرتان می گذرد:
 

درباره کتاب تازه خود که جمله نواقص العقول بودن بانوان را در خطبه 80 حضرت امیرالمومنین (ع) توجیه کرده است، توضیح دهید.
عنوان اصلی کتاب "عقل متفاوت زنان " است که پس از اینکه در همایش ملی تفسیر قرآن و نهج البلاغه در دانشگاه ها برگزیده شد و به دنبال آن پرسش های فراوانی از سوی دانشجویان و حتی اساتید دانشگاه مطرح شد، تصمیم گرفتم این مقاله را به صورت جامع تر و کامل تر در اختیار علاقمندان قرار دهم از این رو این اثر با حجم گسترده تر و تحقیق بیشتر تبدیل به کتاب شد.
 

با تدوین این کتاب به دنبال اثبات چه مطلبی بودید و به چه نتیجه و دستاوردی رسیدید؟
به دنبال دستیابی به پاسخ ناقص العقول بودن زنان در کلام حضرت امیرالمومنین (ع) که عقل زنان را در مقایسه با مردان کمتر تعبیر کردند، سوالات زیادی از افراد مختلف به ویژه بانوان مطرح شده است. تلاش کردم پاسخی متقن برای این جمله پیدا کنم و برای این منظور در این کتاب نخست عقل را بر پذیرش جمله امام علی (ع) قرار دادم و سعی کردم درباره سند این خطبه مناقشه ای نکنم و مباحث سندی را هرگز مورد نظر قرار ندهم. دوم اینکه گرچه در این باره کتاب و مقاله زیاد بود اما با مطالعه آنها فهمیدم مخاطب اقناع کامل نمی کند بنابراین احساس کردم نیازمند اثری هستیم که توجیه منطقی برای این گفتار حضرت علی (ع) داشته باشیم. پس از فراز و فرودهای فراوان در پایان به این نتیجه رسیدم جمله حضرت (ع) در نسبت دادن نقصان عقل و ایمان و ارث بردن در کنار مردان، نقصان ذاتی نیست منظور از نقصان بیشتر تفاوت است؛ یعنی بین عقل زن و مرد تفاوت است چنان چه بین ایمان ورزی و ارث آنها تفاوت است. به طور مثال در ظاهر ارث زنان کمتر از مردان است اما درآمد زن کمتر از مرد نیست چون ثروت مرد به زن می رسد. در این کتاب تلاش کردم به این نکته بپردازم آیا منظور ایشان این بوده که خدا به زنان آن عقلی که برای زندگی کردن و مدیریت خانواده و تربیت فرزندان نیازمند بودند، از آنها دریغ داشته یا نه آیا خدا به همه موجودات هر چه نیاز داشتند داد، جز عقل به خانم ها؟ یعنی به خانم ها که رسید از عقل خدا کم آورد و به آنها کمتر داد! در این کتاب ثابت شده است خداوند به خانم ها آن میزان از عقلی را که در زندگی نیازمند بوده چیزی کم نداده و مقایسه عقل میان زن و مرد کاملا اشتباه است؛ این مقایسه مانند تیزی چشم عقاب است با چشم انسان، عقاب نیاز به تیزی خاصی دارد و انسان نیاز به این موضوع با آن شدت ندارد و بنابراین خدا در حد نیازش به او تیزی نگاه داده است.
 

اما برداشتی که از ظاهر کلام حضرت می شود این است که زنان عقل ناقص دارند. اصلا چه لزومی داشت در آن بحبوحه جنگ جمل حضرت علی (ع) مسائل دیگر را کنار گذاشته و از نقص یا به تعبیر شما تفاوت عقل زنان سخن بگویند؟

کلمه نقص به معنای تفاوت است در قرآن سوره ملک آیه سوم هم واژه تفاوت به کار رفته است:" الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَّا تَرَی فِی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِن تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَی مِن فُطُورٍ...همان که هفت آسمانِ طبقه طبقه آفرید; در آفرینش رحمان هیچ ناهماهنگی نمی بینی، پس چشم خود را برگردان" البته گمان می کنم همین یکبار کلمه تفاوت در قرآن به کار رفته باشد. مترجمان در این آیه تفاوت را به معنای نقصان تعبیر کردند یعنی در آفرینش پروردگار نقصان نیست. در بسیاری موارد این دوکلمه به جای هم به کار می رود. در کلام امیرالمومنین (ع) هم نقصان یعنی تفاوت، در هر چیزی که به زن سپرده شده می شود به او توجه کرد. برای مثال برای اثبات اول ماه باید دو نفر مرد عادل گواهی  دهند که این شب، شب اول ماه است اما برای پسر یا دختر بودن فرزند بعد از زایمان، شهادت یک زن کافی است.
اگر کسی قائل باشد که جمله حضرت (ع) به خاطر حضور یک زن در جنگ جمل صادر شده در حقیقت گویا قائل شده که رفتار غیرعاقلانه یک زن امیرمومنان (ع) را چنان برآشفته کرده که چیزی را که صفت عمومی خانم ها نیست به همه زن ها نسبت داده است و جنسیت در عقل را تاثیرگذار دانسته اند؛ یعنی فقط اگر کسی مونث باشد و نه مذکر، عقلش کمتر است! اگر کسی قائل به چنین مطلبی شد که جنسیت تاثیر در کاهش عقل دارد، نمی تواند عقل حضرت زهرا (س) را برتر از مردان بشمارد و در هر صورت عقل یک مرد عادی بیشتر از او خواهد بود چرا که او زن است و زن در هر صورت عقلش از مرد کمتر است. در حالی که بر اساس روایات عقل حضرت زهرا(س) جز سیزده معصوم (س) از همه بشر بیشتر بوده است حتی از پیامبران با اینکه زن بود. در روایات داریم که ما اهل بیت(ع) در میان زنان از محبوبیت ویژه برخورداریم؛ آیا زن ها با اینکه می دانستند که حضرت علی و اهل بیت (ع) معتقدند عقل زن کم است، به آنها عشق می ورزیدند؟ معلوم است زنان در آن دوره از این جمله چنین برداشتی نکردند و خطاب حضرت (ع) نکوهش بیشتر به سمت مردان بود چرا که در جامعه ای که از زن در عرصه ای بهره جویند که برای آن آفریده نشده عقل آن جامعه نقصان دارد.
 

کتاب "عقل متفاوت زنان" در چند صفحه و فصل و با چه عناوینی و از سوی کدام انتشارات به چاپ رسیده است؟
این کتاب در 65 صفحه، در دو فصل با عناوین زن آفریده کامل، جلوه های کمال و تفاوت زن و مرد با زیرفصل های همچون آفرینش ناقص، خطبه پر غوغا، نقص آفریده یا آفریدگار یا هیچ کدام، نقص، کمبود یا تفاوت، کمی ایمان زنان، عقلی که مایه تقرب است، قرآن و واژه تفاوت و نقص، حق متفاوت بودن، جلوه بی نظیر عقل زن و راهبرد خطبه 80 با بهای 1400 تومان از سوی انتشارات دفتر نشر معارف نهاد رهبری منتشر شده است.
پایان پیام/