قرآن از چه شیوه هایی برای اصلاح فرهنگ استفاده کرده است؟

سرویس قرآن و معارف خبرگزاری شبستان؛ هر تعریفی از فرهنگ در نظر بگیریم، این واقعیت را نمی توان انکار کرد که فرهنگ فراورده انسان است و هرگونه تعامل با آن باید بر اساس سازوکار و ویژگی های روانی انسان آن هم با رویکرد بالندگی صورت گیرد. برای فرهنگ از زوایای گوناگون تعریف های متعدد شده است که اگر دیدگاه های گوناگون را به لحاظ عینیت و وجود واقعی فرهنگ در یک نقطه مشترک کنار هم بگذاریم، شاید بتوان گفت نقطه مشترک همه آنها عبارت است از باورها و ارزش ها بعلاو ه مظاهر و تجلیات آن دو (هنجارها، سنت ها، نمادها، فنون، هنرها و ...) در عینیت زندگی انسان.

دین الهی؛ عامل اصلی و اصیل اصلاح فرهنگ بشر

اصلاح فرهنگ گر چه می تواند با تلاش فکری و توشه عقلی انسان ها صورت گیرد، اما بدون استمداد از منبع الهی و فرا انسانی، که فارغ از محدودیت های ذهنی و احساسی به کلیت زندگی و گستره تجلیات فکری و روانی انسان ها بنگرد و به کژی ها و کاستی های آن آگاهی داشته باشد، کاری ناقص و نافرجام می نماید؛ زیرا فرهنگ محصول انسان است وکژی ها وکاستی هایش نیز معلول وی خواهد بود و عاملی که سبب نقصان است، نمی تواند به طور کامل و جامع سبب کمال باشد، اگر چه به صورت جزئی و موردی این توانایی را داشته باشد. (طباطبایی، 2/131) از این رو قرآن کریم، فرستادن پیامبران را برای بشریت به عنوان «اتمام حجت» یاد می کند؛ رُسُلا مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ لِئَلا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّهٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَکَانَ اللَّهُ عَزِیزًا حَکِیمًا (نساء/165) پیامبرانى که بشارتگر و هشدار دهنده بودند، تا براى مردم، پس از فرستادن‏ پیامبران، در مقابل خدا بهانه و حجّتى نباشد، و خدا توانا و حکیم است.  ‏بنابراین، اگر دین الهی را عامل اصلی و اصیل اصلاح فرهنگ بشر بدانیم، دور از واقع سخن نگفته ایم.

چنان که رسالت و هدف اساسی ادیان الهی که هدایت و راهبری بشر به سوی کمال و تعالی فکری و اخلاقی معرفی شده است نیز مؤید همین واقعیت است. لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولا مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِین (آل عمران/164) به یقین، خدا بر مؤمنان منت نهاد که پیامبرى از خودشان در میان آنان برانگیخت، تا آیات خود را بر ایشان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد، قطعاً پیش از آن در گمراهى آشکارى بودند. الَّذینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراهِ وَ الْإِنْجیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتی‏ کانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (اعراف/157) همانان که از این فرستاده، پیامبر درس نخوانده که نام‏ او را نزد خود، در تورات و انجیل نوشته مى‏یابند پیروى مى‏کنند همان پیامبرى که‏ آنان را به کار پسندیده فرمان مى‏دهد و از کار ناپسند باز مى‏دارد و براى آنان چیزهاى پاکیزه را حلال و چیزهاى ناپاک را بر ایشان حرام مى‏گرداند و از دوش‏ آنان قید و بندهایى را که بر ایشان بوده است برمى‏دارد. پس کسانى که به او ایمان آوردند و بزرگش داشتند و یاریش کردند و نورى را که با او نازل شده است پیروى کردند، آنان همان رستگارانند.

قرآن اصول و قواعد تطبیق و درونی سازی باورها را بیان کرده است  

تعالی فکر و اخلاق از یک سو، خود به صورت مستقیم به معنای اصلاح بخش بنیادین فرهنگ، یعنی باورها و ارزش هاست و از سوی دیگر منجر به اصلاح لایه های دیگر فرهنگ مانند سنت ها، هنرها، نمادها و... می گردد. این تصور و پیش فرض از نقش دین، گرچه در آغاز، مناسب و در خور جوامع غیر دینی است که نخستین بار دین در آن نفوذ می کند و با القای فرهنگ آرمانی خلأها و آسیب های فرهنگ موجود آن جوامع را اصلاح و پیرایش می نماید، ولی نسبت به جوامعی که فرهنگ دینی در آن درونی شده و سپس خود این فرهنگ در بستر زمان گرفتار فساد وآسیب گردیده است، چندان مناسب و مؤثر به نظر نمی رسد.

اما واقعیت این است که در رابطه با اسلام به عنوان کامل ترین دین الهی دو جهت قابل توجه و تأمل است: یکی محتوا و درون مایه آن که یک سلسله باورها و ارزش های متعالی را برای بشر عرضه کرده است تا با تحول در بینش و ارزش، تمام ساحات زندگی وی را تحت تأثیر قرار داده و اصلاح کند و دیگر، روش و شیوه تأثیرگذاری و درونی سازی آن باورها و ارزش ها به عنوان فرایندی که در بستر حوادث و جریان های اجتماعی شکل گرفت و در درونی ساختن مؤلفه های فرهنگ، اصول و قواعدی را رعایت کرده است. (سیدقطب، 1/‏507) اگر آموزه های اسلام در جامعه اسلامی به خاطر پیشینه و حضور، نتواند باز تولید شود، اما روش و شیوه به کار رفته در تطبیق و درونی سازی آن و اصول و قواعدی که در نهادینه سازی بر آنها تکیه شده است، می تواند برای بازاصلاح فرهنگ آسیب دیده مورد بهره برداری قرار گیرد. خوشبختانه قرآن به مثابه مظهر و منبع اسلام، همان گونه که درون مایه و محتوای آن را به نمایش گذاشته است، اصول و قواعدی را که در فرایند تطبیق و درونی سازی به کار رفته یا باید به کار می رفت، نیز به خوبی بیان کرده و نمایانده است.

گذشته از این، قرآن کریم در آیات متعددی، از روش و رفتار پیامبران و اصولی که آنان برای رساندن پیام خدا برای بشریت در پیش گرفته بودند نیز گزارش کرده است. اگر بپذیریم که آنچه پیامبر اسلام صل الله علیه وآله و سایر پیامبران الهی انجام دادند، به معنای دقیق کلمه اصلاح فرهنگ بشری در کلیتش بوده است، می توان نتیجه گرفت که قرآن به عنوان کتابی که هم آموزه ها و هم روش ها را در معرض نگاه انسان ها قرار داده است، می تواند راه مناسبی برای به دست آوردن روش های اصلاح فرهنگ به شمار آید.

شیوه قرآن در پروسه اصلاح فرهنگ، شیوه خود انگیزی است! 

قرآن کریم از تلاش پیامبران برای تحقق و تطبیق رسالت خویش تحت عنوان «دعوت» یاد می کند؛  قُلْ هذِهِ سَبیلی‏ أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصیرَهٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنی (یوسف/108) بگو: این است راه من، که من و هر کس (پیروى‏ام) کرد با بینایى به سوى خدا دعوت مى‏کنیم. یا قَوْمِ ما لی‏ أَدْعُوکُمْ إِلَى النَّجاهِ وَ تَدْعُونَنی‏ إِلَى النَّار ( غافر/41) واى قوم من! چه شده است که من شما را به نجات فرامى‏خوانم و [شما] مرا به آتش فرامى‏خوانید؟ وَ قالُوا قُلُوبُنا فی‏ أَکِنَّهٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ وَ فی‏ آذانِنا وَقْر (فصلت/5)  گفتند: دل هاى ما از آنچه ما را به سوى آن مى‏خوانى سخت محجوب و مهجور است و در گوش هاى ما سنگینى است. قالَ رَبِّ إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمی‏ لَیْلاً وَ نَهارا  (نوح/ 5) [نوح‏] گفت: پروردگارا! من قوم خود را شب و روز دعوت کردم و در خصوص پیامبر اسلام سفارش می کند که این دعوت بر سه عنصر حکمت، موعظه و جدال نیکو، استوار باشد؛ ادْعُ إِلى‏ سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَ الْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی‏ هِیَ أَحْسَن  (نحل/125) با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به شیوه‏اى که نیکوتر است مجادله نماى. 

با توجه به ماهیت «دعوت» که فرایند مخاطب محور است و با توجه به عنصر «حکمت»، «موعظه» و «جدال احسن» که بر خردورزی و اقناع تأکید دارد، می توان این نتیجه را گرفت که شیوه مورد سفارش قرآن در پروسه اصلاح فرهنگ، شیوه خود انگیزی یا به تعبیر دیگر انگیزش از درون است .اما نه هر انگیزشی، بلکه انگیزش بر پایه آگاهی و انتخاب؛ زیرا تکیه بر «حکمت» به عنوان سخنی که بیانگر حقایق روشن و انکار ناپذیر است، و «موعظه» به عنوان سخن پندآموز و خیرخواهانه، و «جدال احسن» به عنوان سخنی که موانع ذهنی مخاطب را به چالش می کشد، بیانگر این واقعیت است که دعوت باید عقل و قلب مخاطب را تحت تأثیر قرار داده و باورمند سازد، امری که بستر انتخاب آگاهانه را فراهم می کند.

تأکید قرآن بر عقلانیت و آزادی انسان

بنابراین از نگاه قرآن، روش اصلاح فرهنگ در لایه ها و سطوح گوناگونش چیزی جز انگیزش درونی مخاطب بر پایه دو عامل آگاهی و انتخاب نمی تواند باشد.تأکید قرآن بر عقلانیت و آزادی انسان در قبال پذیرش یا عدم پذیرش کلیت دین (لا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَی)(بقره/256)، (قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُون) (حدید/17) و نیز ماهیت آموزه ها و دستورات آیات که همواره نخست، ارزش ها و الزامات را به باورها مستند می کند و سپس باورها را به انتخاب عقلانی انسان وا می گذارد (فضل الله، ‏22/264)، همین واقعیت را تأیید و تأکید می نماید. در برابر این روش، سه شیوه و روش دیگر وجود دارد: یکی روش تحمیل که در آن اختیار و اراده نقشی ندارد و انسان زیر فشار نیروی بیرونی مقهور شده و در برابر فرهنگ تازه تن می دهد. دیگر روش اغفال و تخدیر که در آن تغییر و تحول نه بر بنیاد آگاهی که در بستر نادانی و بی خبری شکل می گیرد. سوم روش تحریک احساس که نیروی محرک اما ناپایدار و فاقد شعور درونی، ابزار تحقق اهداف قرار می گیرد.

قرآن هیچ یک از این سه روش را در فرایند اصلاحی خود در پیش نمی گیرد و از سایر پیامبران نیز اتخاذ چنین شیوه ای را گزارش نمی کند، بلکه تنها به انگیزش درونی از طریق آگاهی بخشی و اعتماد بر اختیار انسان تأکید می ورزد.حال این پرسش پیش می آید که آیا اتخاذ شیوه انگیزش درونی از سوی قرآن بدان خاطر است که این روش تنها روش معقول و سازگار با طبیعت فرهنگ است یا اینکه چون راه دیگری ممکن نبوده است، از این روش بهره گرفته و سفارش کرده است؟

 در پاسخ باید گفت گزینش روش خود انگیزی نمی تواند از روی اضطرار و تحمیل و بدون انتخاب باشد؛ چرا که خداوند می توانست پیام اصلاح گر خویش را از طریق برانگیختن قدرتمندان یا قهرمانان جامعه برای بشریت بفرستد تا از طریق زور و تحمیل آن را به اجرا گذارند، یا از طریق مبعوث ساختن سیاستمداران که در برانگیختن احساسات و اغفال مردم تخصص دارند ارسال کند تا اصلاح و تغییر در بستر عاطفی یا جهل صورت گیرد. اما می بینیم که خداوند چنین نکرده است، بلکه در طول تاریخ پیامبرانش را از طبقه محروم و فاقد قدرت و مکنت و البته صالح جامعه به سوی بشریت فرستاده است. این، نشان می دهد که شیوه خود انگیزی نه یک شیوه اضطراری، بلکه تنها روش مناسب و معقول برای اصلاح مؤلفه های گوناگون و لایه های مختلف فرهنگ بوده است.

ویژگی های روش اصلاح قرآنی؛

روش خود انگیزی قرآن هم از نظر شکل و قالب و هم از نظر محتوا و درونمایه، ویژگی هایی دارد که بدون توجه به آنها نمی توان تصور درستی از کلیت شیوه قرآنی پیدا کرد.

ویژگی های شکلی؛ 1) انگیزش هنری؛ از خصوصیات بارز و آشکار روش اصلاحی قرآن که در نخستین نگاه توجه مخاطب را جلب می کند، آمیختگی انگیزش و هنر است. بدین معنا که در رساندن پیام و ایده های اصلاحی خویش از انواع فنون و شیوه های هنری کلام و زیبا سازی سخن بهره گرفته است. استعاره، کنایه، تشبیه، تصویرسازی، داستان و... از فنونی است که در سراسر آیات وحی به چشم می خورد.این به کارگیری روش های هنری که در بیشتر موارد انتخابی بوده و می توانست به کارگرفته نشود، نشان از این واقعیت دارد که میان پیام فرهنگی و زیبایی پیام رسانی، پیوند استواری وجود دارد و فرهنگ برای درونی شدن، نیازمند روش های جذاب و زیباست.

قرآن هر پیام را از زوایای گوناگون و با روش های متنوع پردازش می کند

ویژگی دیگر روش قرآن، گونه گونی در پیام رسانی است. قرآن کریم وقتی ایده و پیامی را مطرح می کند، آن را از زوایای گوناگون و با روش های متنوع پردازش می کند.گاهی در قالب بشارت بیان می کند، گاهی در قالب هشدار، گاهی حکایت می کند، گاهی تذکر می دهد، گاهی تشویق می کند، گاهی تصویر می کند و... .این تنوع بیان و پردازش نمی تواند بدون فلسفه وحکمت باشد. نزدیک ترین توجیه در فهم آن، این است که تنوع گرایی نه تنها در رفتار وکردار بشر، که حتی در دریافت و شناخت وی نیز جایگاه ویژه ای دارد و پیامی که با درون و ذهن انسان سر وکار دارد، نمی تواند بدون در نظر داشت این واقعیت تأثیرگذار باشد.

موضوعات قرآن، اهداف متعددی را دنبال می کند
روش رایج کتاب های بشری این است که وقتی موضوعی را در قالب گزاره ای بیان می کند، هدف خاصی را از آن در نظر می گیرد و تلاش می کند که مستقیم ترین و مرتبط ترین گزاره ای را که بیانگر آن هدف است، مطرح کند و هرگونه تحلیل و پردازشی اگر صورت می گیرد نیز در قالب گزاره های مستقیم و مرتبط با همان هدف انجام می گیرد. اما قرآن شیوه متفاوتی دارد؛ در قرآن بیشتر گزاره هایی که متضمن موضوعی است، اهداف متعددی را دنبال می کند؛ اگر حکم شرعی مطرح می شود، در کنارش نگاهی به پیامد اخلاقی یا عاطفی یا مبنای عقیدتی آن نیز وجود دارد. اگر آموزه عقیدتی بیان می شود، به لوازم رفتاری یا احساسی آن نیز اشاره دارد. اگر به موضوعی مانند دنیا یا آخرت می پردازد، به ارزش و جایگاه یا آثار گرایش به آن در رفتار انسان تذکر می دهد. اگر از صفات اخلاقی مانند تقوا، صبر، صداقت و... سخن می گوید، ریشه ها و بنیادهای عقیدتی یا بازتاب های رفتاری آن را نیز گوشزد می کند. اگر از تاریخ گزارش می کند، از نقش باورها و اخلاق در شکل گیری آن نیز یاد می کند.

اگر طبیعت و پدیده های طبیعی را به تصویر می کشد، بایستگی و چگونگی پیوند انسان با آنها را نیز مطرح می کند. خلاصه گزاره های قرآنی در بیشتر موارد به اهداف متعدد نگاه دارد. این واقعیت در روش قرآن می تواند گویای نکته مهمی در موضوع فرهنگ باشد و آن اینکه سطوح گوناگون فرهنگ با همدیگر مرتبط و غیرقابل تفکیک اند، به گونه ای که یک مؤلفه با تمام ابعاد وجودی انسان پیوند دارد و یک پیام اصلاحی باید ناظر به همه زمینه ها و زوایای وجودی و با استفاده از همه اهرم های تأثیرگذار القا شود. شیوه ترکیبی سخن گفتن، ابزاری است برای تحریک تمام لایه ها و سطوح وجودی انسان.

آیات قرآن هیچ گونه ابهام و نارسایی ندارند

یکی از ویژگی های بیانی قرآن، گویایی و رسایی است. قرآن به رغم اینکه مشتمل بر متشابهات است؛ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهات(آل عمران/7)‏ اما از لحاظ تفهیم و رساندن مطلب به مخاطب، هیچ گونه ابهام و نارسایی ندارد و چنان که خود می گوید، زبانش «مبین» است؛ وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِین(نحل/103)، از همین رو، مشرکان مکه به خوبی منظور آیات را می فهمیدند و تحت تأثیر آن قرار می گرفتند. (مغنیه، الکاشف، 7/75؛ تفسیر المبین، 1/705)

این واقعیت گذشته از آنکه نشان می دهد تشابه آیات در محتوا و حقیقت مفاهیم است نه در قالب بیانی آن، یک نکته مهم نیز در رابطه با روش تأثیرگذاری پیام اصلاحی دارد و آن اینکه تغییر لایه های گوناگون فرهنگ در سطح عموم مردم نمی تواند در قالب اصطلاحات خاص و بیان پیچیده صورت گیرد. زبان فرهنگ سازی و فرهنگ پیرایی به تناسب گستره مخاطبان باید زبان عمومی باشد. شاید مقصود از زبان قوم که قرآن در رابطه با رسالت انبیا مطرح می کند وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ (ابراهیم/4) نیز همین باشد.

قرآن بر تکرار اصرار دارد امانه تکرار یکنواخت و ملال آور  

از ویژگی های دیگر روش قرآن، این است که در بیان حقایق و ارزش ها به یک بار بسنده نمی کند، بلکه در مواضع و جایگاه های متعدد تکرار می کند، اما نه تکرار یکنواخت و ملال آور، بلکه تکرار همراه با تنوع و تازگی. این حقیقت را می توان با یک استقرای اجمالی به اثبات رساند. ابن عاشور می گوید:«کنّی عن معنى التکریر بماده التثنیه لأن التثنیه أول مراتب التکریر، ... فالقرآن مثانی لأنه مکرر الأغراض. و هذا یتضمن امتنانا على الأمه بأن أغراض کتابها مکرره فیه لتکون مقاصده أرسخ فی نفوسها، و لیسمعها من فاته سماع أمثالها من قبل.» ‏(ابن عاشور، 24/68)  ماده تثنیه کنایه از تکرار است، زیرا تثنیه نخستین مرتبه تکرار شمرده می شود، پس قرآن مثانی است؛ چون اغراضش مکرر است و این یک نوع امتنان بر امت به شمار می آید که اهداف و مقاصد کتابش تکرار شده است تا در جان ها بهتر نفوذ کند وکسانی که قبلاً نشنیده اند بشنوند. این ویژگی بیش از هر چیز معلول ماهیت پیام قرآن است. اگر قرآن پیام فرهنگی نداشت، شاید با این روش عمل نمی کرد، اما ماهیت فرهنگی آموزه های قرآن و نیازی که برای درونی سازی دارد از یک سو، و خصلت غفلت و فراموشی ذهن بشر از سوی دیگر و اهمیت پیام از جهت سوم، ضرورت به کارگیری چنین شیوه ای را ایجاب می کند.

مآخذ:

1- ابن عاشور، محمد بن طاهر؛ التحریر والتنویر، الدار التونسیه للنشر- الدار الجماهیریه للنشر والتوزیع والاعلان
2- حجازی، محمد محمود؛ التفسیر الواضح، دارالجیل، بیروت، 1413ق.
3- دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی؛ مجموعه مقالات اولین همایش ملی مهندسی فرهنگی، وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی، سال 1386ش.
4- دروزه، محمد عزت؛ التفسیر الحدیث، دار احیاء الکتب العربیه، قاهره، 1383ش.
5- زحیلی، وهبه؛ المنیر فی العقیده والشریعه والمنهج، دارالفکرالمعاصر، بیروت – دمشق، 1418ق.
6- زحیلی، وهبه؛ التفسیر الوسیط، دارالفکر، دمشق، 1422ق.
7- زمخشری، جارالله؛ الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، دارالکتاب العربی، بیروت،1407ق.
8- سید قطب ، فی ظلال القرآن ، دارالشروق ، بیروت – قاهره ، 1412ق.
9- صادقی تهرانی، محمد؛ الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، انتشارات فرهنگ اسلامی، قم، 1365ش.
10- طباطبائی، سید محمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن،
11- فضل الله، سید محمد حسین؛ تفسیر من وحی القرآن، دارالملاک للطباعه والنشر، بیروت، 1419ق.
12- مدرسی، سید محمد تقی؛ من هدی القرآن، دارمحبی الحسین، تهران، 1419ق.
13- مغنیه، محمد جواد؛ الکاشف، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1424ق.
14- مغنیه، محمد جواد؛ التفسیر المبین، بنیاد بعثت، قم
15- مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، تهران،1374ش.

منبع: فصلنامه پژوهش های قرآنی - شماره 54/ سید موسى صدر

پایان پیام/