خبرگزاری شبستان: مساجد بازار تهران به دلیل قرار گرفتن در کانون بازار، همیشه از اعتبار و اهمیت ویژه ای برخوردار بوده اند. وجود سخنرانان توانایی چون حجت الاسلام محمدتقی فلسفی که گاهی در این مساجد به سخنرانی می پرداخت از دیگر ویژگی های کاربردی این مساجد است.
این مساجد در قیام 15 خرداد و جریانات پس از آن تا سال 1343 ه.ش نقش موثری داشتند. در فاصله سال های 1343 ه.ش تا 1357 ه.ش، این مکان ها تحت کنترل و مراقبت ساواک و نیروهای شهربانی قرار داشتند. با این حال، محل مناسبی برای برنامه های وعاظ و عزاداری در ایام محرم و رمضان به شمار می آمدند و هم زمان با اوج گیری نهضت امام خمینی (ره) در سال 1356 ه.ش و حوادث منتهی به انقلاب اسلامی در 22 بهمن 57 محلا تجمع انقلابیون، توزیع اعلامیه و محل تبادل اطلاعات شدند.
با توجه به ماهیت سیاسی دین اسلام، مسجد به عنوان کانون و محور فعالیت‌های دینی، سیاسی و اجتماعی، نقش مهمی در تاریخ پر فراز و نشیب اسلام داشته است، در مذهب تشیع این نقش به واسطه سرنوشت ویژه و درگیری‌های فراوان آنان با نظام‌های حاکم ظالم و غیر مشروع، اهمیت بیشتری دارد.
در تاریخ اسلام ارتباط بین مسجد و سیاست به روش‌های گوناگون تجلی پیدا کرده است. مسلمانان می‌کوشیدند بعد از هر فتح و پیروزی، مسجدی در مرکز شهر و نزدیک محل اسکان حاکم آنجا بنا کنند. اخبار مربوط به خلع خلیفه‌ها و حاکمان و قوانین و روش‌های حکومتی از سوی خلیفه و نمایندگان و حاکمان او در مسجد خوانده می‌شد. مسجد پایگاه بسیج مردم و تجمع نیروهای مجاهد بود. نماز جماعت نیز به لحاظ سیاسی و عبادی در این مرکز برگزار می‌شد.
مسجد همچنین محل و پایگاه عناصر ناراضی و انقلابی برای تجهیز وسیع امکانات علیه حاکمان و امیران ظالم بوده است. سیر جنبش‌های سیاسی معاصر و نیز حرکت‌های انقلابی در قرون گذشته نشان‌دهنده این واقعیت است که مسجد پایگاه بروز رفتارهای سیاسی مسلمانان بوده است. مسجد در صدر اسلام با کارکردهای مختلف در زمینه سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، مسایل کلی جامعه مسلمانان را دربر می‌گرفت البته این کارکرد در طول تاریخ همواره با توجه به مقتضیات و شرایط سیاسی جامعه تغییر می‌یافت.
در هر شهر اسلامی در کنار مسجد که از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود معمولا بازار نیز به دلیل قرار گرفتن در ثقل معاملات و مبادلات اقتصادی جامعه اهمیت داشته است. در معرفی هر شهر اسلام در کنار اماکن اصلی شهر مانند مسجد جامع، ارگ و محلات مسکونی به بازار نیز توجه می‌شد. هر چند در اولویت بخشیدن به بازار یا مسجد جامع که عنصر اصلی شهرهای اسلامی بودند نظرها و دیدگاه‌ها متفاوتی وجود دارد اما اهمیت پیوند و همبستگی آنها در ساختار شهرهای اسلامی به گونه‌ای است که مبنای اقتصادی و مذهبی شهر در روند ارتباط آن دو شکل می‌گیرد.
آنچه از تاریخ مساجد و بازار و رابطه بین آنها برمی‌آید، پیوستگی، هماهنگی، همکاری و ارتباط نزدیک و ناگسستنی این دو نهاد مذهبی و اقتصادی است که در بسیاری از اوقات به اشتراک در یک نهاد مذهبی و یا سیاسی متجلی می‌شد و طبیعی بود که نسبت به هم و نیز پدیده‌های اجتماعی مؤثر باشند.
در ابتدای دوران مشروطیت و نیز آغاز نهضت امام خمینی، جایگاه و تأثیر نهادهای مذهبی همچون مساجد، هیئت‌های مذهبی و مدارس علوم دینی در بازار انکارناپذیر بود. در دوره‌های مختلف تاریخ ایران اسلامی، بازاریان به عنوان افراد مؤمن و مورد اعتماد جامعه مطرح بوده‌اند و این خصیصه به ویژه در پیوند آنان با روحانیت آشکار است. این ارتباط و توجه بازاریان به مذهب تا اندازه‌ای بود که آنان ضمن انجام امور و فعالیت‌های اقتصادی در بازار برای کلیت جامعه اسلامی نیز مفید بودند که از آن جمله می‌توان به تقویت مالی نهادهای دینی، احداث مراکز و مؤسسات مذهبی مانند مساجد، مدارس دینی و تأمین هزینه مراسم مختلف مذهبی نظیر عزاداری‌های ماه محرم، افطاری‌های ماه رمضان و ... اشاره کرد.
علاوه بر اینها دخالت این نهاد در بزرگداشت سمبولیک آیین‌های مذهبی همانند تعطیل کردن بازار در مناسبت‌های دینی، شرکت و حضور یکپارچه در آیین‌های دینی، آذین‌بندی بازار به مناسبت جشن‌های مختلف و ... به آن ویژگی خاصی بخشیده است.
با مطالعه جریان‌های اثرگذار در تحولات تاریخی کشورها شاید بتوان گفت بازار بخصوص در تحولات دو قرن اخیر آن، تأثیری مهم و قاطع گذاشته است. سرنخ تقابل بازار و حکومت در جریان اعطای امتیازهای اقتصادی به خارجیان است، از جمله امتیاز تالبوت که بازاریان با استعانت از مقام مرجعیت (آیت‌الله میرزای شیرازی) به مقابله با این امتیاز پرداختند و سرانجام اتحاد عموم مردم در همه اقشار و پیروی از علما، سبب الغای آن شد.
در آغاز مشروطیت، دخالت بازار در این جنبش با اعتراض تاجران به برنامه‌های جدید گمرکی نوز بلژیکی، رییس گمرکات شروع شد و پس از آن، جریان شلاق زدن بازرگانان توسط علاءالدوله و قضیه مسجد شاه و مهاجرت علما به حضرت عبدالعظیم، خود نشانگر جریان‌آفرینی و اهمیت این قشر در مشروطیت است. در واقع بازاریان به سهم خود در هم‌سویی با دیگر اقشار و طبقات شرکت‌کننده در انقلاب نظیر علما، روشنفکران و ... با تأمین نیروهای مبارزاتی، برگزاری اعتصاب‌ها و اعتراض‌ها، تأمین هزینه‌های مورد نیاز و ... در این مبارزه پیشگام شدند. همین فعالیت‌ها را در دوره استبداد صغیر و در جریان مبارزه با نیروهای روس در تبریز و مشهد و سپس بازگشت مشروطه نیز انجام دادند.
در دوران نهضت امام خمینی، بازاریان ارتباط بسیار نزدیکی با انقلابیون و رهبری نهضت داشتند و کمک‌های آنان به نهضت و مردم مستمند انکارناپذیر است؛ به گونه‌ای که با کسب اجازه از امام خمینی، آنها رخصت می‌یافتند به طور شرعی و با ضمانت دینی به مردم و مستمندان کمک کنند. مساجد در کنار مؤسسات و مراکز فرهنگی و مذهبی بازار از جمله نهادهای مؤثر در انقلاب بودند.
به طور کلی نقش مساجد در دوران انقلاب اسلامی بدون توجه به جایگاه جغرافیایی آنان از ابعاد مختلف قابل توجه و بررسی است. مساجد نه تنها پایگاهی برای بیدارسازی مردم علیه حکومت بلکه محلی برای سازماندهی نیروهای انقلابی و مبارز بودند. این مساجد در کارکردهای مختلف تبلیغی، هنری، اجتماعات سیاسی و کمک‌های اقتصادی در جهت زمینه‌سازی، حرکت، پیشبرد و پیروزی انقلاب اسلامی نقش مهمی ایفا کردند.
با توجه به نقش بازار در فعل و انفعالات سیاسی و اقتصادی جامعه و اهمیت مساجد در جریانات مختلف تاریخی، نزدیکی و همراهی این دو در جریان انقلاب اسلامی خود موضوع مهمی است.
مساجد واقع در بازار به دلیل موقعیت خاصی که داشتند همواره از سوی رژیم کنترل می‌شدند. سخنرانی‌ها، رفت‌وآمدها و جلسات مبارزان حتی صحبت‌های خصوصی بین افراد مبارز نیز تحت مراقبت آنها بود. بدین لحاظ متولیان این مساجد رویه محافظه‌کارانه و احتیاط پیش می‌گرفتند و به صورت علنی دست به فعالیتی نمی‌زدند البته گروه‌هایی چون هیئت مؤتلفه که به راهنمایی امام خمینی سازمان یافته بودند، در ایام مختلف مذهبی و غیر مذهبی از فرصت‌ها استفاده کرده با برگزاری میتینگ‌ها و پخش اعلامیه‌هایی فعالیت انقلابی خود را انجام می‌دادند.
در هر حال، موقعیت مساجد بازار در جریانات سیاسی دوران نهضت امام خمینی (ره) و حتی پیش از آن یعنی دوره‌ای که فداییان اسلام میتینگ‌هایی برپا می‌کردند، دارای اهمیت است. این مساجد ضمن اجرای برنامه‌های مشابه مساجد دیگر به دلیل هم‌سویی و پیوند بازار با مذهب و کانون‌های اعتقادی و عدم سازش‌پذیری این دو نهاد در مقابل حکومت پهلوی با کارکردهای اطلاع‌رسانی، مبارزات تبلیغی و سیاسی (پخش اعلامیه‌ها، برگزاری جلسات، میتینگ‌ها) به مبارزه علیه حکومت ستم‌شاهی عمق و وسعت بیشتری می‌دادند.
پایان پیام/
نظر شما