دقت اروپاییان در جستجوی کیهان مدیون تجربه مسلمانان است

به گزارش خبرنگار شبستان، کاردینال "خوزه گابریل فونئس"، رییس رصد خانه واتیکان، ساعت 20 جمعه، 17 آذر ماه با دکتر علی اکبر ولایتی، مشاور رهبر معظم انقلاب در امور بین الملل در باب "تقویم اسلامی ایرانی و تقویم مسیحی" به مناظره پرداخت.
بنابر این گزارش، فونئس، دارای فوق لیسانس الهیات مذهبی از رم و همچنین فوق لیسانس و دکترای فیزیک از دانشگاه پادواست که هفته گذشته به دعوت کمیته فرهنگ و تمدن اسلام و ایران به تهران آمده است.
 

این گزارش می افزاید: ولایتی در ابتدای این برنامه ضمن ارائه شرحی از فعالیت های کمیته فرهنگ و تمدن اسلام و ایران گفت: در طول قریب به هفت سال از آغاز فعالیت کمیته فرهنگ و تمدن اسلام ایران در شورای عالی انقلاب فرهنگی، فعالیت های متعددی صورت گرفته است که از جمله آنها می توان به دعوت از اساتید و متخصصان فرهنگ و تمدن اسلام و غرب از کشورهای غربی و  اسلامی به جز ایران، جهت سخنرانی در رابطه با موضوعات مرتبط با تخصص آنها اشاره کرد، همچنین برپایی میزگردهایی در سیما نیز از دیگر برنامه های این کمیته محسوب می شود.

رئیس کمیته فرهنگ و تمدن اسلام و ایران با اشاره به موضوع و محور صحبت های خود در این مناظره اظهار کرد: من در مورد تقویم اسلامی ایرانی و سیر تکامل آن سخن می گویم که این امر در واقع به نوعی تبادل افکار و اطلاعات بین ما و متخصصان نجوم اروپا و مسیحیت است، و این مناظره به شناخت متقابل از این علم مهم که از ارکان مهم تمدن مسلمانان بوده است، یاری می رساند.

در ادامه مجری برنامه از کاردینال خوزه گابرییل فونئس درخواست کرد در رابطه با تقویم مسیحی صحبت کند.
رییس رصد خانه واتیکان گفت: ابتدا مسرت خود را از حضور در ایران و تهران ابراز می کنم، در واقع از دوران مدرسه و در کلاس تاریخ جهان بود که نخستین بار با واژه پارس آشنا شدم و اکنون پس از سال ها از آن زمان این سعادت نصیبم شد تا به این کشور سفر کنم و از فرهنگ و به ویژه نجوم ایران استفاده کنم، من در سال 2006 از سوی پاپ بندیک شانزدهم به این سمت (رئیس رصد خانه واتیکان) منصوب شدم و قصد دارم در این گفت وگو در مورد تاریخجه رصدخانه واتیکان حرف بزنم.

بنابر این گزارش، مجری برنامه درباره اهمیت این رصدخانه از وی سوال کرد، که فونئس در پاسخ تصریح کرد: عید پاک مهمترین جشن مسیحیان محسوب می شود، که مقارن با اعتدالین در یک فروردین هر سال است، محاسبات نجوم آن دوران بر اساس تقویم ژولیوس سزار که همان تقویم رومی است، انجام می گرفت.
رئیس رصدخانه واتیکان عنوان کرد: علت تدوین این تقویم به نحوه محاسبه ماه های قمری بر می گردد، چون هر ماه کمی بیشتر از 29 روز است در حالی که سال شمسی کمی از 365 روز بیشتر است، بر این اساس در سال 1582 قرار شد تا این تقویم اصلاح شود، بنابراین پاپ گریگوری سیزدهم کمیسیونی تشکیل داد تا این مشکل را حل کنند، در نتیجه تقویم جدید در آن سال معرفی شد و تاکنون نیز معتبر است و در راستای حل این مشکل بود که رصدخانه واتیکان تاسیس شد.(1)

در ادامه مجری از ولایتی پرسید: اهمیت این بحث با توجه به دو خاستگاه تاریخی متفاوت در چه موضوعی است؟ که وی پاسخ داد: کاردینال فونئس از تقویم یولیان یا جولیان و تقویم گریگوری سخن گفتند، من می خواهم در مورد کارهای انجام شده و تقویم ها صحبت کنم.
مشاور مقام معظم رهبری در امور بین الملل تصریح کرد: ما در اصطلاح می گوییم سال (کبیسه)، سال شمسی 365 روز و بر اساس تقویم یولیان یا گریگوری 365 روز و 6 ساعت است، در حالی که بر اساس محاسبات عبدالرحمن خازنی، منجم عهد سلطانسنجر، هر سال شمسی برابر با 365 روز و 5 ساعت و 45 دقیقه و 44ثانیه و 14 ثالثه است، این محاسبه دقیق ترین محاسبه در مورد گردش زمین دور خورشید به حساب می آید، در حالی که در این میان در تقویم قدیم مسحیت، به گونه ای محاسبه کرده اند که عید پاک شان دقیقا همان زمانی واقع شود که به لحاظ فصلی صحیح باشد چراکه اگر کبیسه ها را حساب نمی کردند به لحاظ زمان عقب گرد اتفاق می افتاد. 

وی درباره محاسبه تقویم ایرانی ابراز کرد: محاسبه سال کبیسه از زمان جلال الدین ملک شاه سلجوقی در سال 471 هجری قمری انجام شد و عملا این کبیسه گیری باعث شد که تحویل خورشید از برج حوت به برج حَمَل صورت گیرد برابر بیستم مارس فرهنگی که اولین روز فروردین ماه می شود.

آغاز بهار با نوروز درپی تنظیم تقویم جلالی
ولایتی ادامه داد: هم اکنون هر 5 سال یک بار اسفند 30 روزه می شود و شش ماه اول سال نیز 31 روز، چون اگر کل بروج و ماه ها 30 روزه می شد یعنی 360 روز، در این صورت 5 روز و چند ساعت باقی می ماند، پس باید طوری محاسبه می شد که گردش زمین دور خورشید با تناسب ماه ها و فصل ها باشد تا نخستین روز فروردین بشود اول بهار، البته تا قبل از تنظیم تقویم جلالی، نوروز اول بهار نمی شد.
رئیس کمیته فرهنگ و تمدن اسلامی و ایران ادامه داد: در واقع اصلاحات گریگوری مشکل ما در آینده را حل نکرده و همچنان محاسبه دقیق سال غیرممکن است و از این نکته به سادگی نمی توان گذشت، این خطا حدود یک ثانیه در یک هزار سال است و در نتیجه این تقویم همچنان نیازمند اصلاح است.
 

بنابراین گزارش در ادامه فونئس، رئیس رصدخانه واتیکان بیان کرد: به عقیده من همکاری متقابل ما در زمینه منشا علوم نجوم به سود همگان است، در حال حاضر رصدخانه واتیکان توجه خود را به "اختر-فیزیک" معطوف کرده است که ما برای استفاده از تلسکوپ ها به رایانه نیاز داریم، از رایانه ها در رصدخانه مان برای تنظیم متغیر زمان در تلسکوپ ها استفاده می کنیم، چراکه اگر نتوانیم زمان دقیق خودمان را تنظیم کنیم اهدافمان از بین می رود، ضمن آنکه متغیر زمان ثابت نیست و همان طور که سرعت زمین دارد کاهش می یابد، اهمیت دارد که به این موضوع بپردازیم.

در ادامه مجری از رئیس رصدخانه واتیکان پرسید چرا رصدخانه اخترفیزیک در واتیکان که مکانی دینی است، فعالیت می کند؟ که فونئس در این رابطه پاسخ داد: چون این رشته بخشی از علم است و رصدخانه ماموریتی علمی بر عهده دارد، البته پرداختن به حوزه تقویم در حوزه صلاحیت من نیست کار یکی از همکارانم بود که در حال حاضر بازنشسته شده، ما در رصدخانه مان 15  کارشناس داریم، و به هرحال امید داریم از کارشناسان علوم تقویم نیز در آینده بتوانیم کمک بگیریم.

ولایتی در ادامه در پاسخ به این سوال مجری برنامه که چرا واتیکان روی فیزیک کار می کند، عنوان کرد: با توجه به محاسبات کامپیوتری عملا کارها تقسیم شده و این امر در دست متخصصان نجوم است و کاردینال به نوعی می گوید که امکانات ما به آن اندازه نیست که اخترفیزیک کار کنیم، همچنین آنها روی بحث تقویم متمرکز نیستند چون امکانات آن را ندارند، پس باید کاری کنند تا اختلافات حل شود و دوباره کبیسه گیری نداشته باشند.

در ادامه ولاتی از کاردینال خوزه گابرییل فونئس، خواست تا در مورد تقویم گریگوری سیزدهم به بحث خود ادامه دهد.

رئیس رصد خانه واتیکان در این باره اظهار کرد: این مسائل به حوزه های پژوهشی واتیکان ارتباط دارد ، بخشی از رصدخانه تحت شعاع اختلاف گالیله و کلیسا قرار دارد، همچنین بطلمیوس که نظام کیانی او قرن ها جایگاهی برای خود داشت، اگرچه که حتی پیش از بطلمیوس دانشمندانی بودند که زمین را مرکز عالم نمی دانستند.(2)، تا اینکه در اواخر قرن 15 "کوپرنیک" مدل خورشیدمحور خود را ارائه کرد، با این حال باز هم این گالیله بود که مدل کوپرنیک را با دلایل علمی ثابت کرد.
وی تاکید کرد: در آن زمان صاحبان کلیسای کاتولیک دلایل گالیله را نپذیرفتند چراکه به نظرشان این دلایل با انجیل تضاد داشت، و متاسفانه برخی با استناد به آن تصورات نادرست، کلیسای کاتولیک را مخالف با دین دانستند که در این راستا در سال 1891 پاگ پپگلیوی سیزدهم" دستور ساخت رصدخانه را صادر کرد تا بگوید کلیسا مخالف علم نیست، به این ترتیب است که ما شاهد تغییر ماهیت این کلیسا، و همزیستی کلیسا و علم هستیم که این دو مکمل یکدیگرند، در نتیجه ذیل این سیر بود که کلیسا برای تکمیل علم به رصد کهکشان روی آورد.

خوزه گابرییل فونئس افزود: ما علم را از جهات گوناگونی مورد بررسی قرار می دهیم، از ستارگات تا سیارات و کهکشان ها، در اواخر قرن نوزدهم شاهد تفسیر ماهوی از علم نجوم هستیم، در ابتدا نجوم به رصد وضعیت ماه، ستارگان می پرداخت و بعدها این مسیر تغییر کرد، البته نقش پدر"ساکی" در کلیسای واتیکان در این تغییر مسیر غیرقابل انکار است، او دریافت که با مطالعه نور ساطع از ستارگان می توان به ساختار و ترکیب ستارگان پی برد که حدود سال 1870-1860 می شود که آن سال ها دوران ظهور اخترفیزیک به شمار می آید.

تغییر ذهنیت بشر نسبت به نجوم

رئیس رصدخانه واتیکان ابراز کرد: اخترفیزیک یعنی استفاده از علوم فیزیک شیمی برای خدمت و در خدمت علم نجوم، ضمن اینکه در حال حاضر ذهنیت بشر به نجوم عوض شده است و اکنون بیشتر رصدخانه ها به اختر فیزیک می پردازند تا بتوانند از طریق قوانین کیهانی ماهینت اجرام را بررسی کنند.

در ادامه ولایتی درباره سیر تحول تقویم مسیحی از یولیانی تا گریگوری و ادامه آن و همچنین تفسیر تصور نجومی که بطلمیوس ایجاد کرده بود، گفت: این مسیر در یونان قدیم و در زمان کوپرنیکوس ادامه داشت، من می خواهم در اینجا به جریاناتی که در فاصله بین بطلمیوس و کوپرنیک اتفاق افتاد اشاره کنم.

وی ادامه داد: در مورد دانشمندان اسلامی و نظریات آنان در مورد بطلمیوس، اصلا این طور نبود که نظرات او را کامل بپذیرند، برای مثال از جمله بزرگانی که در مورد نجوم بطلمیوس تشکیک داشتند "این هیثم بصری" بود که او اصلا کتابی با عنوان "الشکوک علی بطلمیوس" دارد که در آن محاسبات ریاضی بطلمیوس در باب گردش 9 فلک، همچنین مرکزیت زمین او را زیر سوال برده است و او در واقع پایه گزار فیزیک نور است، ضمن اینکه انکسار نور و ساخت اتاق تاریک نیز توسط این دانشمند صورت گرفت.

مشاور مقام معظم رهبری در امور بین الملل تصریح کرد: بطلمیوس معتقد بود زمین مرکز عالم است و عالم به صورت 9 فلک است، گویی این کره شیشه ای است و خورشید و ستاره ها مثل گل میخ هایی به این کره شیشه ای چسبیده اند و چون این ستاره ها به آن چسبیده اند همه با هم گردش دارند و می گردند و بر همان اساس می گفتند، خورشید فلک چهارم، زهره فلک سوم، عطارد دوم و ماه فلک اول است که بوعلی در کتاب "شفا" در رد این موضوع می گوید: من زهره را چون قطره سیاهی در مقابل قرص خورشید دیده ام.

وی در ادامه به ابتکارات "ابوسعید سجزی"، اشاره کرد و گفت: او اسطرلابی ساخت که خلاف اسطرلاب های معمول که دایره ای است ساخت و در واقع این اسطلاب "زورقی" بود، چراکه او معتقد بود که زمین دور خورشید می گردد، و این دانشمند قبل از گالیله این موضوع را گفته بود.

ولایتی ادامه داد: همچنین خواجه نصیرالدین طوسی 2 دایره درست می کند که مثل کاسه تو در تو بودند و مقطع آن را به صورت دایره رسم می کند و نقطه ای را در قطب دایره بزرگ تر می آورد که موید این است که اگر محاسبه بطلمیوس درست باشد ما باید سیر کج و معوجی را در مدار حرکت کرات داشته باشیم، همچنین بعدها"قطب الدین شیرازی"، شاگرد خواجه نصیر نیز در این باره توضیحاتی ارائه می دهد.(3)

رئیس کمیته فرهنگ و تمدن اسلامی و ایران بیان کرد: از متخصصان نجوم در دهه 60 شخصی به نام "کندی" بود که او مجموعه دایره تو در توی خواجه نصیر که تحول اساسی در نجوم بطلمیوس به حساب می آمد را تحت عنوان "جفت طوسی" نامگذاری کرد و از این مجموعه افرادی مانند ابن هیثم، ابوریحان بیرونی، سجزی، خواجه نصیرالدین طوسی و ... به عنوان دانشمندان پیش کوپرنیک هستند که در رابطه با رد فرضیه بطلمیوس و محوریت زمین سخن گفته اند.

در ادامه خوزه گابرییل فونئس، رییس رصد خانه واتیکان گفت: من می دانم که این جهش علمی شگرف از جنوب اسپانیا وارد اروپا شد.

ولایتی در این اثنا گفت: جنوب اسپانیا که محل مسلمانان بود.

ایجاد فرهنگی عظیم به دست مسلمانان اسپانیا
رئیس رصدخانه واتیکان گفت: بله، مسلمانان اسپانیا فرهنگی باشکوه بنا کردند و به اروپاییان یاد دادند، این روند خدمت بزرگی به فرهنگ اروپا بود که دستمایه کشفیات دیگر شد. در واقع بدون تجربه مسلمانان در حوزه نجوم، اروپاییان نمی توانستند به این دقت کیهان را جست وجو کنند.

رئیس رصدخانه واتیکان با اشاره به "تیکو براهه" گفت: این منجم از طریق رصد مریخ با چشم غیرمسلح فهمید که مدار ارائه شده توسط کوپرنیک با مدار خورشید منطبق نیست و بعدها نیز "کپلر" دریافت که سیارات حول محور خود می چرخند این کشفیات بدون تجهیزات ساخته شده توسط مسلمانان ممکن نبود.

خوزه گابرییل فونئس افزود: هنر مسلمانان تلفیق نجوم و ریاضیات بود، و علم ریاضی مدیون ابزار ساخته شده توسط مسلمین است.

این گزارش می افزاید: در ادامه ولایتی با اشاره به تقویم های اسلامی گفت: تقویم اسلامی بر اساس گرایش ماه به دور زمین و سال قمری که بر ساس گردش ماه به دور خورشید است، خود این تغییراتی که ماه دارد یعنی از صورت هلالی و تغییرات بعد از آن و تا ماه کامل، جزء طبیعی ترین شکل تقویم است.
وی تاکید کرد: سال قمری 354 روز است، سال شمسی که پیش تر اشاره شد و تفاوت 11 روزه بین قمری و شمسی است.

تفاوت سال ها در داستان اصحاب کهف

ولایتی با اشاره به انواع تقویم های موجود در تمدن اسلام و ایران اظهار کرد: تقویم "بابلی" از قدیمی ترین تقویم های ترکیبی از تقویم قمری – شمسی است، که تقویم یهودی تقلیدی از تقویم بابلی بین النهرینی است که به نوعی شمسی قمری محسوب می شده است، یک نفر یهودی از حضرت علی(ع) پرسید چرا اصحاب کهف 309 سال در غار بودند در حالی که در تورات آمده 300 سال؛ امیرالمومنین (ع) پاسخ گفت: این تفاوت تقویم قمری و شمسی است و قرآن به سال قمری می گوید.
وی ادامه داد: رومی ها نیز تقویم خود را منشا بابلی گرفتند، ابتدا در زمان ژولیوس سزار در 45 قبل از میلاد تقویم داشتن در حالی که در ایران تنظیم تقویم به اویل دوره هخامنشی بر می کردد، این سلسله 2500 سال قبل بودند، همچنین قبل تر از آن در غرب ایران تقویم بابلی و در شرق ایران بنا به شغل شان که کشاورزی بود برای تعیین فصول نوعی تقویم شمسی داشتند تا زمان ساسانیان و تقویم "یزدگردی".
رئیس کمیته فرهنگ و تمدن اسلام و ایران درباره تقویم یزدگردی تصریح کرد: در سال 11 قمری که مطابق با سال 632 میلادی می شود به دلیل همزمانی با سال جلوس یزدگرد است که آغاز سال یزدگردی که به شمسی بود، محسوب می شود؛ همچنین در قرن اول هجری و بعد از ورود اسلام به ایران سکه هایی که ضرب می شد هم تقویم قمری و هم تقویم یزدگردی را داشت و این امر در سکه های داراب فارس و سیستان و بلوچستان یافت شد.
وی ادامه داد: پیش تر از آن ملک شاه سلجوقی بین سال های 465 و 458 به مدت 20 سال سلطنت کرد برای تدوین تقویم به منجمان دستور داد، در آن سال ها اقداماتی صورت گرفت از جمله اینکه در سال 372 قمری آخرین کبیسه گری انجام شد و سال 447 قمری حساب کردند که آن زمان روز اول تحویل شمس از برج حوت به حمل می شد؛ روز 18 فروردین ماه به جای آنکه اول فروردین ماه باشد، در نتیجه گفتند 18 روز را بردارند تا بشود آغار بهار اول فروردین باشد، از آن به بعد هر 5 سال یکبار کبیسه گری می شود، و این است تفاوت دقت منجمان اسلامی ایرانی با تقویم گریگوری. بنابراین تقویم گریگوری هنوز نیاز به کبیسه گری دارد در حالی که ما از زمان ملک شاه نیاز به کبیسه گری نداریم.

در پایان رئیس رصدخانه واتیکان خاطرنشان کرد: ما از تقویم یولیان یا رومی عبور کرده ایم، در شورایی که در بیزانس در ترکیه تشکیل شد با حضور اسقفان از سراسر جهان تاریخی دقیق برای عید پاک ارائه شد و همچنین بعد از آن در شورایی در تورین ایتالیا جلسه تشکیل شد که طی آن به دنبال راه حلی برای رفع خطای تقویم مسیحی بودند و اینگونه بود که بر اساس پیشنهاد پاپ تقویم گریگوری ایجاد و تاکنون باقی مانده است.

پی نوشت:

1. تا قرن شانزدهم مشخص بود که تاریخ اعتدال بهاری در تقویم جولیانی زودتر از زمان مسیح می افتاد، بنابراین پاپ گریگوری سیزدهم تقویم جدید گریگوری را پایه گذاری کرد که این رغم را از سالهایی که 366 روز دارند کم کند تا به تاریخ مد نظر نزدیک تر شوند.
بسیاری از مجامع مسیحی که در راستای نزدیکی کلیساهای مختلف مسیحی فعالیت می کنند تا کنون خواستار تعیین تاریخ واحدی برای برگزاری مراسم عید پاک میان تمام سنتهای مسیحی شده اند اما روند توافق در این رابطه بسیار کند بوده است.
الکساندر گاستیس کشیش کلیسای ارتدکس در لانکستر اظهار داشت که کلیسای ارتدکس نیز با عید پاک مشترک موافق است اما در این رابطه موضوعات دیگری نیز دخیل هستند. در کلیسای ارتدکس تغییرات به سرعت سایر کلیساها اعمال نمی شود.

2. ابن سینا می گوید من زهره را مثل خالی بر صورت خورشید رصد کردم، این کشفی از سوی بوعلی بود و خرده ای در برابر نجوم بطلمیوس که معتقد بود زمین مرکز عالم است و عالم به صورت 9 فلک است، گویی این کره شیشه ای است و خورشید و ستاره ها مثل گل میخ هایی به این ره شیشه ای چسبیده اند و چون این ستاره ها به آن چسبیده اند همه با هم گردش دارند و می گردند و بر همان اساس می گفتند، خورشید فلک چهارم، زهره فلک سوم، عطارد دوم و ماه فلک اول است.
3.جفت طوسی: عنوان‌ جدید سازوکاری‌ که‌ خواجه‌ نصیرالدین‌ طوسی‌ (597 672) ابداع‌ کرد و به‌ صورت‌ بخشی‌ از نظریه سیاره‌ای‌ بدیع‌ خویش‌ به‌ کاربرد. در نجوم‌ دوره اسلامی‌، این‌ سازوکار را با نام‌ عربی‌ اصل‌الکبیرة و الصغیرة و نام‌ فارسی‌ دایره بزرگ‌ و دایره خرد (نصیرالدین‌ طوسی‌، 1335 ش‌ الف‌، ص‌ 8) می‌شناختند. ظاهراً نخستین‌بار قطب‌الدین‌ شیرازی‌ (متوفی‌ 710) در نهایة الادراک‌، اصطلاح‌ عربی‌ مذکور را به‌ کار برده‌ است‌ ( رجوع کنید به موریسون‌، ص‌ 30). اما عبارت‌ «جفت‌ طوسی‌» را نخستین‌بار ادوارد کندی‌ در مقاله‌ای‌ در 1966/1345 ش‌ مطرح‌ کرد ( رجوع کنید به ص‌ 89). این‌ سازوکار، در ساده‌ترین‌ طرح‌ خود (خطی‌ یا مستقیم‌الخط‌)، از دو دایره‌ تشکیل‌ یافته‌ است‌ که‌ یکی‌ در درون‌ دیگری‌ قرار دارد و می‌تواند نقطه‌ای‌ را در طول‌ یک‌ خط‌ راست‌ به‌ نوسان‌ در آورد. طرح‌ دیگرِ (منحنی‌الخط‌) جفتِ طوسی‌ به‌ صورتی‌ طراحی‌ شده‌ بود که‌ بتواند همین‌ نوسان‌ را بر سطح‌ یک‌ کره‌ و در طول‌ کمانی‌ از دایره عظیمه آن‌ ایجاد کند.
پایان پیام/