نخل گردانی؛ آیینی اصیل و نمادی پرمحتوا از تابوت اباعبدالله حسین(ع)

علی اکبر وحدتی، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی در گفتگو با خبرنگار شبستان در بجنورد گفت: مراسم نخل گردانی شهرستان جاجرم از جمله مراسم آیینی استان خراسان شمالی در ایام ماه محرم است که در تاریخ 18 آبان سال 90 به عنوان تنها میراث معنوی استان در ایام عزاداری سرور و سالار شهیدان به ثبت ملی رسیده است.

وی در رابطه با خصوصیات این آیین با بیان اینکه اجرای مراسم نخل گردانی در شهر تاریخی جاجرم این استان از سابقه و پیشینه زیادی برخوردار است، گفت: تحقیقات میدانی از بزرگان، تکیه داران و نخل گردانان به ویژه افراد مسن نشان دهنده قدمت 150 تا 200 ساله این مراسم از چهار نسل قبل تاکنون است.

وی افزود: این مراسم بیشتر در نقاط کویری ایران اسلامی از جمله شهرهای استان یزد، اصفهان و شهرهای استان کرمان برگزار می شود و وجه تمایزی در اجرای مراسم با سایر استان ها وجود ندارد و تنها تفاوت در شکل نخل ها و تعداد حمل کنندگان است.

وی با اشاره به اینکه اجرای این مراسم در خراسان شمالی فقط مختص به شهرستان جاجرم است، در رابطه با نحوه ساختن نخل در این شهرستان اظهار داشت: نخل ممکن است از جنس چوب، فلز و یا به شکل خیمه ای باشد و در زیر نخل نیز تیرهای چوبی به صورت افقی جهت بلند کردن نخل توسط عزاداران نصب شده است.

وحدتی، به اعتقادات مردم منطقه در مورد نخل گردانی اشاره و تصریح کرد: وجود نمادها و سمبل ها از ویژگی های این مراسم به عنوان یکی از نشانه های مراسم عزاداری و سوگواری امام حسین (ع) در ایام عاشورا و تاسوعای حسینی است که با نظم و ترتیب خاصی همه ساله اجرا می شود.

وی ضمن یادآوری اینکه نخل، تابوت بزرگ و بلندی است که بر آن خنجر و شمشیر و پارچه های قیمتی بسته شده است و در روز عاشورا به عنوان نمادی از تابوت امام حسین (ع) حرکت داده می شود، گفت: نخل نماد تابوت امام حسین (ع) است و چون در زمان های قدیم برای تزئین تابوت از برگ های درخت خرما استفاده می شد؛ نام نخل را برای خود جاودان ساخت.

معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، بالا بردن آگاهی و اهمیت و ضرورت شناسایی و حفاظت از این اثر که بعضاً در معرض آسیب پذیری، دگرگونی و تغییر ماهیت و نابودی است، ترغیب مسئولان جهت اتخاذ تصمیمات مناسب در خصوص حفاظت از این میراث، ایجاد عزم ملی برای شناخت، حفاظت و ارتقاء و انتقال این اثر به نسل های آینده را از مهم ترین اهداف ثبت این مراسم برشمرد.

وی همچنین دستیابی به روش های موثر و کارا جهت شناسایی و درک هویت ملی و حفاظت از مواریث با توجه به ویژگی های فرهنگی به منظور استمرار حیات آنها، حمایت از گنجینه زنده بشری و حاملان میراث معنوی و شکوفا کردن نیروی خلاقانه آنها، پاسداری از میراث اقوام استان و میراث فرهنگی معنوی استان را از دیگر اهداف دانست.

مهدی میرابی، محقق و پژوهشگر مردم شناسی استان نیز در رابطه با این مراسم گفت: نخل در لغت به معنای درخت خرما است اما آنچه که در روز عاشورای حسینی به عنوان عزاداری از آن استفاده می کنند؛ مصداق تابوت بزرگ و بلندی است که با پارچه های قیمتی تزئین شده و بر آن آیینه ها، خنجرها و شمشیرهایی نصب می کنند و در روز عاشورا به عنوان تابوت امام حسین (ع) در دسته عزاداری حرکت می دهند و گاهی نیز برای مرده ای جوان آن را حمل و یا در تکیه نصب می کنند.

وی افزود: آیین نخل گردانی در مراسم عزاداری سید الشهدا از دیرباز در برخی نقاط کشور ایران و یا در بین بعضی از شیعیان کشورهای دیگر مانند هندوستان رواج دارد، ولی در شهر جاجرم از سابقه تاریخی دیرینی برخوردار است.

وی خاطرنشان کرد: در تحقیقات میدانی که از بزرگان، تکیه گردانان و نخل گردانان صورت گرفته سرآغاز دقیقی برای مراسم نخل گردانی در جاجرم به یاد ندارند، فقط همگی متفق القول هستند که این مراسم حداقل تاریخی 300 تا 350 ساله دارد.

میرابی تصریح کرد: در این شهرستان در روز عاشورا چهار نخل به صورت نخل بزرگ چوبی مستقر در پای تکیه حسینیه بزرگ، نخل بزرگ آهنی هیئت دهقان ها مستقر در حسینیه دهقانه، نخل گهواره حضرت علی اصغر(ع) مستقر در هیئت سر محله و نخل گهواره حضرت علی اصغر(ع) هیئت نونهالان در مراسم عزاداری استفاده می شود.

وی گفت: نخل بزرگ چوبی در طول سال در محله پای تکیه حسینیه بزرگ استقرار دارد و در صبح روز عاشورا توسط نخل برداران با انواع پارچه های سیاه و سبز تزیین می شود و پس از تزئین پارچه های نخل از کتیبه های مقدس به نام ابا عبدالله(ع) و یا قمر بنی هاشم(ع) استفاده می شود و بر آن آیینه ها و خنجرها و شمشیرهایی نصب می کنند.

وی متذکر شد: نخل بزرگ چوبی در همان پای تکیه بزرگ حسینی آماده و تزئین و در همان جا نیز بعد از اتمام کامل مراسم باز می شود و تا سال بعد در همان جا استقرار دارد.

این کارشناس مردم شناسی در رابطه با نخل بزرگ آهنی نیز گفت: این نخل مربوط به هیئت دهقان ها است که چندین سال است جایگزین نخل چوبی آنها شده چرا که نخل چوبی قدیمی آنها به خاطر فرسودگی و قدمت بالا، استحکام خود را از دست داده و غیر قابل استفاده شده بود.

میرابی با بیان اینکه نخل بزرگ دهقان ها در مقابل حسینیه دهقان ها در حاشیه یکی از خیابان های اصلی شهر تزئین می شود، اظهار داشت: نخل آهنی دهقان ها به جهت آهنی بودن از زوایای هندسی دقیق و مشخصی برخوردار است که نخل های چوبی گذشته و فعلی از چنین خصوصیتی برخوردار نبوده و نیستند.

وی تصریح کرد: نخل دهقان ها پس از تزئین با پارچه های سیاه و سبز و نصب کتیبه های مخصوص عزاداری و شمشیر و خنجر به همراه تعدادی از عزاداران و با همراهی طبل و سنچ به طرف تکیه بزرگ حسینی حرکت داده می شود و در حسینیه بزرگ در جایگاه خود مستقر می شود.

میرابی در رابطه با خصوصیات نخل کوچک گهواره حضرت علی اصغر(ع) نیز متذکر شد: این گهواره در هیئت سر محله پا به پای تاسیس این هیئت در مراسم عزاداری عاشورا استفاده می شود و در حسینیه سر محله جاجرم استقرار دارد و صبح روز عاشورا به مسجد صاحب الزمان آورده می شود و در مقابل این مسجد تزئین می شود.

میرابی افزود: این گهواره پس از اینکه با پارچه های سیاه و سبز تزئین شد، عکس های شهدا را هم بر روی آن نصب می کنند و در جلوی هیئت حرکت می دهند و در طرفین آن دو نوجوان می ایستند و نوحه حضرت علی اصغر را می خوانند.

وی خاطرنشان کرد: گهواره حضرت علی اصغر پس از طی کردن مسیر حرکت هیئت سر محله، به پای حسینیه بزرگ وارد و در جایگاه خود مستقر می شود. 

 میرابی، در خصوص نخل چهارم که نخل کوچک حضرت علی اصغر(ع) نونهالان است، نیز گفت: این گهواره نیز در هیئت نونهالان به صورت اختصاصی با پارچه های سبز تزئین می شود چرا که این نخل توسط نوجوانان حمل و معمولا سبک تر است و پس از طی مسیری وارد تکیه بزرگ می شود و در جایگاه خود قرار می گیرد.    

وی با بیان اینکه این نخل یا گهواره سابقه تاریخی ندارد و طی 10 تا 12 سال اخیر استفاده می شود، اذعان داشت: در هنگام تزئین نخل ها رسم است که اسپند دود می کنند و صلوات می فرستند و چاووش خوانی می کنند.

وی ادامه داد: بعد از مراسم سینه زنی و زنجیرزنی در پای تکیه بزرگ، نوبت اول نخل گردانی با اعلام سرپرست تکیه حسینی می شود و معمولا ابتدا نخل بزرگ چوبی را بر می دارند و وارد صحنه می شوند و قبل از ورود به دایره اصلی، نخل گردان ها یک دور به دور خود می چرخند و سپس وارد صحنه می شوند و بعد از آن نخل بزرگ آهنی به همین صورت وارد می شود.

این محقق مردم شناسی در ادامه تصریح کرد: همزمان با نخل ها، طبل ها و سنچ ها نواخته می شود و علامت ها و علم ها حرکت می کنند و در محوطه بزرگ حسینیه می چرخند.

وی با اشاره به اینکه نوبت دوم نخل گردانی، آخرین برنامه ای است که در روز عاشورا در پای تکیه بزرگ انجام و زمان آن پایان شبیه خوانی است و پس از شهادت امام حسین(ع) در تعزیه صورت می گیرد، افزود: این نوبت معمولا از نوبت اول پر اهمیت تر به نظر می رسد و جمعیت بیشتری برای اجرای آن مراجعه می کنند و هیبت و شکوه خاصی دارد و تعداد گردش نخل ها هم بیشتر از نوبت اول است.

میرابی با بیان اینکه معمولا نخل ها به جز دور زدن به دور خود 5 دور نیز در محوطه چرخش دارند، اظهار داشت: نخل چوبی بزرگ زودتر از نخل آهنی وارد محوطه می شود و زودتر از نخل آهنی هم محوطه را ترک می کند.

وی متذکر شد: برای برداشتن هر نخل بزرگ معمولا 33 نفر شرکت دارند و در طول نخل ها 24 نفر در طرفین چپ و راست هر یک از نخل ها و مابقی در جلو و عقب نخل در نخل برداری شرکت دارند و هر یک از افراد با توجه به اسنادی که دارند جایگاه مخصوصی دارند که از اجدادشان به ارث برده اند.

میرابی یادآور شد: گاه در هنگام اجرای مراسم نخل گردانی، نوجوانانی بر روی نخل ها سوار می شوند و نوحه هایی را می خوانند و مردم انواع میوه های خود را با خنجرها و شمشیرهای نصب شده بر روی نخل ها متبرک می کنند.

وی در پایان در رابطه با فلسفه نخل گردانی نیز گفت: فلسفه نخل گردانی هم در خصوص همان قیام امام امام حسین(ع) و نمادی از تابوت اباعبدالله و یا خیمه است که صحنه جنگ روز عاشورا را تداعی می کند.
 

پایان پیام/