چارچوب قرآنی «عِجلِ سامری» به‌عنوان الگوی تحلیلیِ فریب سیاسی–رسانه‌ای در عصر معاصر

به گزارش گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان: سی‌ و چهارمین جلسه از سلسله‌ جلسات «قوم یهود در قرآن» با سخنرانی حجت‌الاسلام «محمدمهدی میرجلیلی» و با موضوع  «چارچوب قرآنی «عِجلِ سامری» به‌عنوان الگوی تحلیلیِ فریب سیاسی–رسانه‌ای در عصر معاصر»  در سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی برگزار شد.

چارچوب قرآنی «عِجلِ سامری» به‌عنوان الگوی تحلیلیِ فریب سیاسی–رسانه‌ای در عصر معاصر

آیه ۸۸ سوره طه درباره «عِجلِ سامری»، و درباره الگوهای فریب سیاسی–نمادین است که می‌توانند در هر دوره‌ای تکرار شوند.

متن آیه چنین است:

«فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلًا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ فَقَالُوا هَذَا إِلَهُکُمْ وَإِلَهُ مُوسَی فَنَسِی»

از این آیه، چهار سازوکار اصلی قابل استخراج است:

۱.        جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ – نمادسازی احساسی

قرآن نخستین مرحلهٔ فریب را ساختن نمادهای پرهیجان می‌داند؛ نمادهایی که مخاطب را پیش از اندیشیدن، درگیر احساس می‌کنند.

۲.        هَذَا إِلَهُکُمْ – قطعیت‌سازی سریع

مرحلهٔ دوم، ارائهٔ پیام‌هایی با لحن حتمی و نهایی است؛ جایی که روایت، جای تحلیل و بررسی مستقل را می‌گیرد.

۳.        وَإِلَهُ مُوسَی – جابه‌جایی معنایی و مصادرهٔ مفاهیم مقدس

در این بخش، مفهومی اصیل از سنت موسی بر یک نماد ساخته‌شده تحمیل می‌شود؛ این همان سوءاستفاده از زبان قدسی برای اهداف غیرقدسی است.

۴.        فَنَسِی – فراموشی جمعی در اثر فشار روانی

در مرحلهٔ آخر، جمع تحت تأثیر هیجان لحظه، معیارهای پیشین و عقلانیت الهی را موقتاً از یاد می‌برد.

این چهار سازوکار، الگویی تحلیلی در اختیار ما می‌گذارند تا پدیده‌های سیاسی–رسانه‌ای امروز را بدون تعمیم ناروا  بررسی کنیم.

در همین چارچوب، اشاره به ADL جنبهٔ تحلیلی قابل ملاحظه ای دارد .

ADL (Anti Defamation League) سازمان آمریکایی فعال در حوزهٔ رصد نفرت‌پراکنی و دفاع از جوامع صهیونیستی است، اما در کنار این وظایف، نقش رسانه‌ای و لابی‌گری سیاسی نیز دارد.

نقدها متوجه همین شیوه‌های ارتباطی سیاسی است: واکنش‌های سریع، قطعی‌سازی پیام‌ها و پیوندزدن نقد سیاست‌های اسرائیل با نفرت‌پراکنی—که شباهت‌هایی با چهار عنصر آیهٔ طه:۸۸ دارد.

۱) جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ — نمادسازی احساسی و برجسته‌سازی سریع تهدید

مطابق پژوهش‌های دانشگاهی در( Communication Studies و Security Framing)

در بسیاری از بیانیه‌های ADL—به‌ویژه پس از حوادث سیاسی—تهدیدهای مرتبط با «یهودستیزی» با سرعت بسیار بالا و بدون تمایزگذاری کافی منتشر می‌شود. نمونه‌ها:

• در سال ۲۰۲۱، ADL چندین انتقاد سیاسی از سیاست‌های دولت اسرائیل توسط دانشگاهیان و نمایندگان کنگره را بدون بررسی زمینه‌ای در دسته «رشد آنتی‌سمیتیسم» قرار داد.

• گزارش سالانه گزارش سالانهٔ بررسی و شمارش رویدادهای یهودستیزانه) (Audit of Antisemitic Incidents معمولاً هم آمار واقعی نفرت‌پراکنی و هم نقدهای سیاسی نسبت به اسرائیل را در یک بستهٔ واحد منتشر می‌کند و این موضوع در ادبیات دانشگاهی بارها نقد شده است.

این عمل از نگاه منتقدان، همان مرحلهٔ «نمادسازی احساسی» است:

یعنی تولید یک تصویر فوری و هیجان‌آلود که واکنش فوری رسانه‌ای ایجاد می‌کند.

۲) هَذَا إِلَهُکُمْ — قطعیت‌سازی و مطلق‌سازی پیام‌ها

مطابق تحلیل‌های (Discourse Framing) و Political Communication))

ADL در بسیاری از بیانیه‌های رسمی، مانند گزارش‌های سالانه و اطلاعیه‌های Official Statements، از عباراتی با لحن قطعی استفاده می‌کند:

• «This is antisemitism, plain and simple.»

• «Such statements unquestionably cross the line.»

• «There is no legitimate criticism here.»

منتقدان—ازجمله برخی استادان یهودی مطالعات خاورمیانه در دانشگاه‌های آمریکایی—اعتراض کرده‌اند که ADL با این لحن، مرز میان نقد سیاست اسرائیل و نفرت علیه یهودیان را به‌طور قطعی و غیرقابل مذاکره تعیین می‌کند.

این همان مرحلهٔ «هَذَا إِلَهُکُمْ» است:

یک پیام نهایی، قاطع و غیرقابل پرسش.

۳) وَإِلَهُ مُوسَی — جابه‌جایی معنایی و گره‌زدن سیاست به هویت دینی

مطابق پژوهش‌های Jewish Studies) و Political Zionism Critiques)

در همین نقدهای دانشگاهی اشاره شده است که ADL در برخی بیانیه‌ها، اسرائیلِ سیاسی را با یهودیت دینی هم‌معنا معرفی می‌کند.

مثال‌های مستند:

• در چند گزارش ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۲، ADL انتقاد از «اسرائیل به عنوان یک دولت» را در بخش «تهدید علیه جوامع یهودی» قرار داده است.

• مدیران ADL در مصاحبه‌هایی با CNN و Fox News گفته‌اند:

“Anti-Zionism is inherently antisemitic.”

که این جمله محل بحث متخصصان یهودی بوده است.

این همان مرحلهٔ «جابه‌جایی معنایی» است:

انتقال یک مفهوم مقدس/هویتی («یهودیت») به یک موضوع سیاسی («اسرائیل»).

۴) فَنَسِی — فراموشی زمینه‌ای و محو پیچیدگی‌های واقعی

(مطابق نقدهای (Fact-checking)  و Narrative Simplification))

منتقدان اشاره کرده‌اند که ADL در بسیاری از گزارش‌ها:

• مطالبات فلسطینیان،

• اختلافات داخلی جامعهٔ یهودی،

• و نقدهای یهودیان ارتدوکس نسبت به صهیونیسم سیاسی

را در پیام‌های رسانه‌ای خود برجسته نمی‌کند.

این «کاهش پیچیدگی» از نظر تحلیلگران

جای خود را به یک روایت ساده‌شده می‌دهد.

ADL سازمانی است با خدمات واقعی در مقابله با نفرت‌پراکنی.

• اما در دهه‌های اخیر، عملکرد رسانه‌ای آن در برخی حوزه‌ها سیاسی شده و همین موضوع باعث نقدهای جدی از سوی دانشگاهیان و حتی برخی یهودیان ضدصهیونیست شده است.

• چهار سازوکار آیهٔ طه:۸۸—که یک «مدل تحلیلی» است—به برخی از الگوهای رسانه‌ای ADL شباهت دارد: نمادسازی احساسی، قطعیت‌سازی، جابه‌جایی معنایی، و حذف زمینه‌ها.