«احمد ملکان»، پژوهشگر مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران در گفتوگو با خبرنگار فرهنگی خبرگزاری شبستان درباره نقش میراث فرهنگی در حفظ هویت ملی و انسجام اجتماعی گفت: میراث فرهنگی بر اساس تعریف یونسکو، مجموعهای از عناصر ملموس و ناملموس است که از نسلهای پیشین به یادگار مانده و انتقال آن به آیندگان مسئولیتی همگانی است؛ اما اهمیت آن فراتر از جنبههای تاریخی و زیباییشناختی بوده و بنیان هویت فردی و جمعی و انسجام اجتماعی و ملی را شکل میدهد.
وی افزود: میراث فرهنگی پدیدهای ایستا نیست، بلکه در پیوندی زنده با جامعه، بهطور مستمر بازتفسیر و بازآفرینی میشود؛ فرآیندی که هم تداوم هویتی را حفظ میکند و هم احترام به تنوع فرهنگی را گسترش میدهد. از این منظر، حفاظت از میراث فرهنگی ضرورتی حیاتی است، اما رویکردهای نوین بر پیوند میان حفاظت و توسعه تأکید دارند. مفهوم «باززندهسازی میراث» ناظر بر همین نگاه تلفیقی است که ضمن حفظ اصالت، امکان بهرهبرداری خلاقانه و نوآورانه را فراهم میآورد.
این پژوهشگر با اشاره به ارتباط فزاینده میراث فرهنگی و گردشگری در دهههای اخیر، تصریح کرد: حفاظت از میراث و توسعه گردشگری بهتدریج به ارکان توسعه پایدار تبدیل شدهاند، چرا که میتوانند ابعاد زیستمحیطی، فرهنگی و اقتصادی-اجتماعی را بهصورت همزمان پوشش دهند. این رویکرد در اسناد بینالمللی و بهویژه اهداف توسعه پایدار سازمان ملل نیز مورد تأکید قرار گرفته و بر نقش گردشگری مسئولانه در حفاظت و بهرهبرداری پایدار از میراث فرهنگی دلالت دارد.
ملکان گردشگری میراث فرهنگی را تجلی عملی باززندهسازی دانست و گفت: این نوع گردشگری علاوه بر تسهیل دسترسی عمومی به میراث، بستر مشارکت فعال ذینفعان در انتقال، تفسیر و خلق ارزش را فراهم میکند. تجربه گردشگری میراث بر سه بُعد «حفاظت اصیل»، «توسعه فعال» و «تجربه ارزش» استوار است؛ تجربهای که پیوند احساسی گردشگر با تاریخ را تقویت کرده و احساس تعلق و مشارکت را برمیانگیزد.
وی با اشاره به مفهوم «خلق مشترک ارزش» در گردشگری میراث فرهنگی، اظهار کرد: ارزش تنها از سوی عرضهکنندگان خلق نمیشود، بلکه حاصل تعامل میان ذینفعان مختلف است. در این چارچوب، گردشگران از مصرفکننده صرف فراتر رفته و به خالقان مشترک معنا، روایت و حتی مسیر توسعه آینده میراث تبدیل میشوند. این مشارکت فعال، با پیوند دادن تجربه میراث به هویت شخصی گردشگران، به پویایی میراث و تداوم توسعه پایدار کمک میکند.
این پژوهشگر با بیان اینکه بخش قابل توجهی از ادبیات پژوهشی به پیامدهای شناختی و رفتاری خلق مشترک ارزش پرداخته و از بُعد عاطفی غفلت کرده است، خاطرنشان کرد: فرهنگ و عاطفه پیوندی ناگسستنی دارند و در گردشگری میراث فرهنگی، احساساتی چون غوطهوری، همذاتپنداری و نوستالژی، نقش کلیدی در سوق دادن گردشگران به رفتارهای حمایتی و مشارکتی ایفا میکنند.
ملکان ادامه داد: پژوهشهای اخیر نشان میدهد خلق مشترک ارزش میان میزبان و مهمان، از طریق سازوکارهایی مانند پیوندهای عاطفی و مالکیت روانشناختی، مسئولیتپذیری گردشگران در قبال میراث و محیط زیست را افزایش داده و به تحقق توسعه پایدار جوامع میزبان کمک میکند. همچنین این رویکرد میتواند رقابتپذیری بنگاههای گردشگری را ارتقا دهد.
وی با تأکید بر نقش ساکنان محلی در توسعه گردشگری میراث فرهنگی ناملموس، گفت: مدیران باید مشارکت ساکنان در خلق مشترک ارزش را بهعنوان شاخصی کلیدی مدنظر قرار دهند. افزایش ادراک منافع اجتماعی-فرهنگی و کاهش نگرانیها درباره هزینههای زیستمحیطی، میتواند مشارکت ساکنان را تقویت کند. از اینرو، توجه همزمان به حفاظت محیطزیست و صیانت و انتقال فرهنگ ضروری است.
این پژوهشگر در پایان خاطرنشان کرد: تقویت ارتباط میان ساکنان و گردشگران از طریق ایجاد مراکز مشاوره گردشگری، مراکز تبادل فرهنگی، برگزاری جشنوارههای فرهنگی و فعالیتهای جامعهمحور، ضمن افزایش تعاملات اجتماعی و فرصتهای شغلی، به تقویت غرور فرهنگی و کاهش فاصله عاطفی میان میزبان و مهمان میانجامد و در نهایت، پویایی اکوسیستم گردشگری و تحقق توسعه پایدار مقاصد گردشگری میراث فرهنگی ناملموس را به دنبال خواهد داشت.
نظر شما