فضای مجازی بستر شکل‌گیری «فارسی نوشتاری محاوره‌ای» شده است

به گزارش خبرنگار فرهنگ و اجتماع خبرگزاری شبستان، تأثیرات چشمگیر گسترش فناوری و دنیای دیجیتال بر تمامی ابعاد جامعه احساس می‌شود. عرصه زبان و ادبیات نیز از گزند دنیای مجازی در امان نبوده و امروزه این فضا دچار برخی آسیب‌های زبانی و ادبی شده است. آمیختن زبان شعر و نثر شاعرانه با زبان معیار علمی، یکسان نبودن سبک نوشتاری، کاربرد وسیع شکسته‌نویسی، آشفتگی رسم‌الخط و دخالت سلیقه‌های شخصی، وجود غلط‌های املایی بی‌شمار، مبهم بودن جملات به‌دلایلی چون نامعلوم بودن جای ضمیر، حذف‌های نابجا، جملات مرکب و طولانی، بی‌توجهی به معنای دقیق کلمات و تأثیر پذیرفتن بیش از حد از زبان محاوره، راه یافتن واژگان بیگانه مخفی، انتقادهای شدید و تند خارج از قواعد نقد و ادب، پژوهش‌های عامه‌پسند و استفاده از حروف غیر فارسی برای نگارش (فینگلیش) تنها بخشی از آسیب‌های فضای مجازی به زبان فارسی است.

اما ارزش‌گذاری و گفتمان سازی در حیطه ادبیات، بها دادن به ادبیات کهن و فرهیخته دانستن کسانی که به ادبیات می‌پردازند و از شعر و ادب آگاهی دارند، باعث ترویج و رشد دادن ادبیات است و اگر ما امروزه خواستار حفظ فرهنگ ایرانی و عمق اندیشه خردمندان هستیم، باید در این جریان پر شتاب جهانی شدن، به گفتمان ایرانی بها دهیم تا بتوانیم آن را حفظ و به نسل آینده انتقال دهیم. لذا در این خصوص با  دکتر «اسدالله معظمی گودرزی» ادیب، زبان‌شناس، استاد دانشگاه و پژوهشگر حوزه زبان و ادبیات فارسی گفتگویی انجام دادیم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می شود.

دکتر معظمی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه گسترش شبکه‌های اجتماعی و افزایش کاربران فضای مجازی در ایران طی سال‌های اخیر هم فرصت‌هایی را برای زبان فارسی ایجاد کرده و هم آن را با تهدید مواجه کرده است نظر شما در این زمینه چیست؟ پرسش بسیار به‌جایی است؛ زیرا رابطه‌ی زبان و رسانه یکی از مهم‌ترین و در عین حال پیچیده‌ترین بسترهای تحولات زبانی در عصر حاضر است. در ایران، گسترش شبکه‌های اجتماعی و حضور پررنگ کاربران فارسی‌زبان در این فضا، همزمان با تحولاتی در سبک زندگی، هویت، و شیوه‌های ارتباطی رخ داده است. این پدیده هم واجد فرصت‌های تازه برای زبان فارسی است و هم حامل تهدیدهایی نگران‌کننده.

دموکراتیزه شدن زبان و تولید محتوا

وی با اشاره به دموکراتیزه شدن زبان و تولید محتوا به عنوان یک تهدید در این زمینه تصریح کرد: پیش از عصر دیجیتال، تولید و انتشار محتوا عمدتاً در اختیار نهادهای رسمی (رسانه ملی، آموزش و پرورش، ناشران) بود. اما اکنون، با ظهور شبکه‌های اجتماعی هر کاربر به تولیدکننده محتوا بدل شده؛ زبان نوشتاری و گفتاری فارسی در قالب‌های متنوعی مانند کپشن، پست، ویدیو، استوری، پادکست، و وبلاگ گسترش یافته است و زبان فارسی، بیش از همیشه، در معرض نوآوری، خلاقیت، و تجربه‌های مردمی قرار گرفته است.

ظهور گونه‌های جدید زبان فارسی (مانند فارسی اینترنتی)

دکتر معظمی به ظهور گونه‌های جدید زبان فارسی در فضای مجازی (مانند فارسی اینترنتی) اشاره کرد و افزود: فضای مجازی بستر شکل‌گیری «فارسی نوشتاری محاوره‌ای» شده است؛ زبانی میان نوشتار و گفتار، که ویژگی‌هایی چون کوتاهی، طنز، استفاده از ایموجی، هشتگ، واژه‌سازی خلاق و ترکیب چند زبان را دارد. این گونه زبانی، بازتاب زبان زنده مردم است که باعث نزدیکی زبان نوشتاری به زبان گفتاری شده و قدرت بیان و کنش‌گری زبانی را برای نسل جدید افزایش داده است.

گسترش گفتمان‌های زبان‌محور و آموزش غیررسمی

این ادیب زبان شناس بر امکان گسترش گفتمان‌های زبان‌محور و آموزش غیررسمی اشاره کرد و گفت: در شبکه‌های اجتماعی، صفحات متعددی با هدف آموزش زبان فارسی، ترویج واژگان اصیل، مبارزه با غلط‌های رایج، یا بررسی زبان کلاسیک (مانند سعدی و خیام) ایجاد شده‌اند. این صفحات موجب؛ آگاهی زبانی بیشتر کاربران علاقه‌مندی جوانان به زبان و ادبیات فارسی و تقویت مهارت نوشتاری یا دستور زبانی به‌شکل غیررسمی می شود.

این پژوهشگر حوزه زبان و ادبیات فارسی، بازگشت روایت‌گری، قصه‌گویی و شعر به زبان مردم را در فضای مجازی فرصتی مهم عنوان کرد و افزود: شبکه‌هایی مثل اینستاگرام و تلگرام فرصتی پدید آوردند که مردم عادی، تجربه‌ها و احساسات خود را به‌شکل روایی، شاعرانه یا داستانی بیان کنند. این روند موجب بازگشت عنصر ادبیات شفاهی به زبان فارسی،خلق نوعی «ادبیات دیجیتال مردمی»، پویایی زبان در قالب‌های روایی و تهدیدهایی می شود که شبکه‌های اجتماعی برای زبان فارسی در پی داشته‌اند.

افزایش خطاهای دستوری، نگارشی و املایی در فضای مجازی

این استاد دانشگاه با اشاره به افزایش خطاهای دستوری، نگارشی و املایی در فضای مجازی اظهار کرد: در غیاب نظارت رسمی و سرعت بالای تولید محتوا، بسیاری از کاربران به‌ویژه نوجوانان، زبان فارسی را با غلط‌های فراگیر (املایی، نحوی، ساختاری) به‌کار می‌برند، دچار ضعف در نوشتار رسمی، به‌ویژه در متون علمی یا اداری، می‌شوند که حساسیت زبانی‌شان نسبت به زبان معیار کاهش می‌یابد.

رواج پینگلیش (نوشتن فارسی با حروف لاتین)

دکتر معظمی با بیان اینکه رواج پینگلیش (نوشتن فارسی با حروف لاتین) نیز یکی دیگر از تهدیدات فضای مجازی برای زبان فارسی است بیان کرد: استفاده از فارسی به خط لاتین (مانندsalam chetori) باعث تضعیف خط فارسی در میان کاربران جوان و قطع پیوند با میراث نوشتاری فارسی وگسترش نوعی بی‌هویتی خطی و زبانی می‌شود.

تسخیر واژگان فارسی توسط واژگان بیگانه (به‌ویژه انگلیسی)

وی با ابراز تاسف از تسخیر واژگان فارسی توسط واژگان بیگانه (به‌ویژه انگلیسی) اظهار کرد: کاربران شبکه‌های اجتماعی به‌ویژه در حوزه‌هایی مثل فشن، تکنولوژی، گیم، بیزنس یا حتی روابط انسانی، تمایل زیادی به استفاده از واژگان انگلیسی دارند (مانند deadline، crush، vibe، teamwork، feedback). این پدیده منجر به تضعیف واژه‌سازی در فارسی، حاشیه‌نشینی زبان در حوزه‌های تخصصی، کاهش غنای واژگانی و مفهوم‌سازی در فارسی می‌شود.

این ادیب زبان شناس به افزایش زبان هیجانی و کاهش زبان تحلیلی اشاره کرد و افزود: در شبکه‌های اجتماعی، به‌ویژه توییتر و اینستاگرام، سرعت و هیجان بر تأمل و تحلیل پیشی گرفته است. این فضای شتاب‌زده باعث شده: زبان فارسی به سمت واکنشی، احساسی و سطحی‌شدن پیش برود و ساختارهای منطقی، استدلالی، یا نوشتار رسمی کمتر تمرین شود و نوعی فروکاست زبانی در نسل جدید شکل بگیرد.

نابرابری زبانی میان نسل‌ها

دکتر معظمی با بیان اینکه امروزه جامعه دچار یک نابرابری زبانی میان نسل‌ها شده است تصریح کرد: نسل‌های قدیمی‌تر با زبان رسمی، نوشتاری و فاخر خو گرفته‌اند؛ اما نسل‌های جدید با زبان شبکه‌های اجتماعی (مختصر، عامیانه، ترکیبی و تصویری) بزرگ شده‌اند. این شکاف موجب می‌شود:زبان به بستری برای تضاد نسلی تبدیل شود و امکان ارتباط میان‌نسلی تضعیف شود و زبان معیار از میدان کاربرد روزمره کنار برود.