کدام مقاتل عاشورایی مستند و کدامیک روایت داستانی هستند؟

به گزارش گروه دین و اندیشه  خبرگزاری شبستان: حجت‌الاسلام «رسول جعفریان» در مراسم (عاشورا و امروز ما) در سخنانی با عنوان «عاشورا میان تاریخ و روایت» گفت: منابع تاریخی در مورد واقعه عاشورا، تعداد محدود ‌و انگشت شماری است که تا قرن سوم نوشته شده است.

استاد تاریخ دانشگاه تهران با برشمردن دو رویکرد در تاریخ افزود: یکی نگارش اصل وقایع بدون مداخله و جانبداری و قضاوت است که اصطلاحا «تاریخ واقع گرا» نامیده می شود. در مقابل، تاریخ تفسیری داریم که در آن، وقایع خاص گزینش و همراه با جهت گیری و تفسیر خاص ارائه می‌شود و اصطلاحا «روایت» نامیده می‌شود.

وی تصریح کرد: البته برخی معتقدند تاریخ واقع گرا نداریم و همه کتب و اسناد تاریخی، دارای جهت گیری و قضاوت و جانبداری است. برخی هم معتقدند تاریخ متعلق به گذشته است و روایت معنا ندارد، بلکه تاریخ مجموعه همین روایتها از گذشته است.

حجت‌الاسلام جعفریان نظر سوم را این گونه تشریح کرد که تاریخ ترکیبی است از وقایع تاریخی و روایت مورخین، یعنی هم روایت، هم وقایع و باید به صورت علمی تصویری که از منابع تاریخی بدست می‌آوریم، پالایش و تصحیح شود تا به وقایع گذشته پی ببریم.

رییس کتابخانه دانشگاه تهران ادامه داد: در مورد واقعه عاشورا هم اگر روضه خوانی را یک هنر بدانیم، باید توجه کنیم، اگر هم گریه می کنیم، با یک روایت مواجه هستیم نه صرفا وقایع تاریخی، اما باید این روایت، ارتباط و نسبت خود را با واقعیت حفظ کند. اگر داستان و حکایت بر کلیت واقعه غلبه کند، تحریف رخ می‌دهد، اما اگر پیام اخلاقی و چارچوب های کلی وقایع حفظ شود، این روایت در قالب روضه و ذکر مصیبت می تواند با مخاطب ارتباط عاطفی و مثبت برقرار کند.
وی اظهار کرد: علاوه بر تاریخهای مذهبی و قدسی، تاریخ های ملی گرا هم سوگیری دارند و آنها هم بخشی از وقایع را قربانی جهت‌گیری در روایت می کنند،  مثلا جنگ جهانی اول تحت تاثیر ملی گرایی و نژادپرستی شکل گرفت. بنابراین باید پیش فرض های هر روایت را بدانیم تا بتوانیم آن روایت را درست تحلیل کنیم.

حجت‌الاسلام جعفریان با بیان مثالهایی از جهتگیری روایتهای تاریخی گفت: ایدئولوژی هم روایت منطبق با جهت‌گیری خود را تولید می‌کند، مانند روایت تاریخی که مارکسیستها ارائه دادند. یا مثلا مسلمانان وقتی اندلس را گرفتند، جنایتهای فراوانی در آن کردند و فتوحات با ظلم و ستم زیادی همراه شد، اما این ظلم و ستم‌ها کجای منابع تاریخی ماست؟ در سوی مقابل، مغول هم در کنار ظلم و ستم، افقهای مدرنی گشود، اما این جنبه مثبت در روایت ما دیده نمی شود.

وی افزود: مثلا کتاب فتوح الشام که حدود دویست سال قبل چاپ شده، به وقایع فتوحات پرداخته و خیلی از روایتها در آن آمده که سند ندارد و  هرچه جلوتر می‌آییم، در منابع تاریخی این اسناد ضعیفتر می شود و جنبه روایی و داستانی بیشتر می شود. یا کتابهای ابوالحسن بکری که در اهل سنت رواج زیادی دارد، کاملا دارای جنبه داستانی و روایتگرا هستند.

استاد تاریخ دانشگاه تهران به رسوخ گسترده داستان در فرهنگ مسلمانان اشاره کرد و گفت: در اهل سنت، رسم مولد النبی هست و هزاران متن وجود دارد که هر سال  در ایام ولادت پیامبر خوانده می شود و کاملا جنبه داستانی دارد. روضةالصفا و ناسخ التواریخ هم از جمله کتابهای داستان است که در منازل شیعیان هست. از زمان خلیفه دوم، قصه خوانی رواج یافت، کم کم قصه خوانی به روایت و داستان سازی منجر شد که امیرالمومنین و حسنین با آن مخالف بودند. محدثین هم با قصه خوانها مخالف بودند، چرا که کمی از واقعیت با داستان فراوان آمیخته می شود.

وی درباره آثار مربوط به واقعه عاشورا گفت: منابع مستندی مانند «مقتل ابی مخنف» و .... وجود دارد و برخی هم جنبه روایی و داستانی دارند. مثلا کتاب ابی مخنف، مستند است و «تاریخ طبری» و «طبقات ابن سعد» و «اخبار دینوری» هم از جمله منابع تاریخی است که جنبه وقایع نگاری آنها بر روایت غلبه دارد.

حجت‌الاسلام جعفریان افزود: البته یک نسخه جعلی از کتاب ابی مخنف رواج داشت تا اینکه شیخ عباس قمی آن را کشف کرد و نشان داد نسخه درست کتاب ابی مخنف در تاریخ طبری است که در میان شیعیان رواج نداشت.

به گفته وی، در مقابل، کتاب «فتوح» ابن اعثم، کتابی روایی، داستانی و جذاب است که وقایع را با هنر آمیخته است. فتوح ابن اعثم در سال ۵۹۶ به فارسی در تایباد توسط اهل سنت ترجمه شد و مقتل الحسین خوارزمی که اساس روضه های امروز است، احتمالا ترجمه عربی از نسخه فارسی فتوح ابن اعثم است. جزئیات و اعداد و رقم زیادی در این کتاب آمده که قابل تردید است و وصیت امام حسین به محمد حنیفه هم فقط در این کتاب آمده است.

این پژوهشگر توضیح داد: این کتاب با جهت گیری شیعه کوفی است، عثمان را قبول ندارد و امیرالمومنین را در حد پرستش قبول دارد. ۱۳۴ صفحه از این کتاب راجع به عاشوراست و عبارتهای لهوف سید بن طاوس ظاهرا از ترجمه فارسی این کتاب برداشت شده است. این کتاب خیلی عاطفی و تراژیک است و استناد تاریخی ندارد، اما بسیار در ایران اثرگذار است.

گفتنی است: مراسم عاشورا و امروز ما به همت بنیاد اندیشه و احسان توحید، کانون توحید و انجمن اندیشه و قلم تا شامگاه یکشنبه، شام غریبان شهدای کربلا ادامه دارد.