به گزارش خبرنگار گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان: یازدهم اردیبهشت مصادف با سوم ذیالقعده به عنوان روز سرمایهگذاری برای تولید با کار و خدمت کریمانه (ذیل دهه کرامت) عنوان گرفته است. این نامگذاری از جنبههای مختلفی قابل توجه است به ویژه که ابعاد تمایز میان اقتصاد اسلامی و اقتصاد مدرن و غربی را در قالب خدمت کریمانه به مخاطب یادآوری می کند.
به همین مناسبت گفت وگویی با «علی سعیدی» معاون فرهنگی و اجتماعی دانشگاه بینالمللی قم و استادیار گروه اقتصاد اسلامی داشته ایم که در ادامه حاصل آن را می خوانید:
«علی سعیدی» در گفت وگو با خبرنگار گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان، با بیان اینکه انگیزهها و محرکهای مبادله در بازار بستگی دارد به اینکه این بازار در چه نظام اقتصادی و در چه شبکهای از روابط اجتماعی تعریفشده باشد، متفاوت است، اظهار کرد: اساسا بازار به خودی خود و در خلأ نمیتواند مورد ارزیابی قرار گیرد چرا که بازار در معنای انتزاعی آن صرفا نهادی برای مبادله کالاها و خدمات گوناگون است اما کیفیت مبادلات بازاری که در واقع تمایزبخش بازارها به ویژه بین بازار سرمایهداری و بازار اسلامی است، به نوع سازماندهی اقتصادی باز میگردد؛ با توجه به نوع سازماندهی اقتصادی است که نظام اقتصادی شکل میگیرد و انگیزههای مختلفی را با اولویتبندیهای متفاوت وارد بازار میکند.
در بازار مبتنی بر آموزههای دینی خدمت کریمانه و انفاق و توجه به جایگاه اجتماعی طرف مبادله اهمیت دارد
معاون فرهنگی و اجتماعی دانشگاه بینالمللی قم ادامه داد: طبیعتا اگر بازار را در نظام سرمایهداری لیبرال تعریف کنیم معاملهای که در این بازار انجام میشود صرفاً از نوع بده-بستان منافع مادی است؛ در این بازار منفعتمحور، فعالان اقتصادی صرفاً به فکر سود و منفعت خود هستند و کاری ندارند که طرف مقابل چه کسی است و چه شرایطی دارد. به اصطلاح گفته میشود که بازار و مبادله و کالاها غیرشخصی هستند یعنی هویت و جایگاه طرف مقابل در مبادلات بازاری، موضوعیتی ندارد و فقط سود و منفعت است که مبادلات را ممکن میسازد. اما در مقابل اگر نهاد بازار ذیل نظام اقتصادی اسلامی ترسیم شده باشد، کیفیت مبادله اساساً تغییر خواهد کرد چراکه دیگر به انسان به مثابه یک موجود منفعتطلب مادیگرا نگریسته نمیشود که فقط به دنبال حداقلسازی هزینه و حداکثرسازی سود است، بلکه ارزشها و معیارهای الهی و انسانی دیگری برای انسان در نظر گرفته میشود که اولاً برگرفته از ذات و حقیقت وجودی انسان است و در درون او نهفته است و ثانیاً در زندگی روزمره کمابیش انسانها براساس فطرت الهی خود آن را درک میکنند و براساس آن انگیزهها وارد تعاملات و مبادلات اجتماعی و بازاری میشوند. در بازاری که مبتنیبر آموزههای دینی اسلامی شکل گرفته و اداره میشود، خدمت کریمانه و انفاق و توجه به شخصیت و جایگاه اجتماعی و اقتصادی طرف مقابل در مبادله بسیار حائز اهمیت است، این در حالی است که در مکاتب اقتصادی مادیگرا ارزشهای انسانی را به کلی کنار گذاشتهاند و برندۀ بازی تاجری است که بتواند بیشتر بفروشد و سود بیشتری کسب کند، حتی اگر این کسب سود بیشتر از جیب فقرا و نیازمندان باشد.
انسان اقتصادی در بازار اسلامی در مسابقه خیرات شرکت میکند
وی گفت: اما در فضای بازار اسلامی هویت انسانی است که به معاملات اقتصادی شکل میدهد چراکه انسان در این بازار توجه دارد که همه زندگی در این بازار و در این معاملات کالاها و خدمات خلاصه نشده است بلکه انسان علاوهبر جسم مادی خود، دارای روحی متعالی است و آخرتی در پیش دارد؛ میداند که تمامی فرصتهای زندگی چه در بازار و چه در غیر از آن، امتحان و ابتلایی است برای او که بتواند کسب خیرات بیشتری انجام دهد، حال این کسب خیرات ممکن است با سود حداقلی یا سود صفر یا حتی با سود منفی محقق شود. انسان اقتصادی در بازار اسلامی در چارچوب رقابت براساس منطق هزینه و فایده مادی عمل نمیکند بلکه او در مسابقه خیرات شرکت میکند تا با هر مبادله تجاری خود، توشهای از عمل صالح برای خود تهیه کند. چنین انسانی تمامی تجارت خود را درجهت تقویت نظام ولایت حق به کار میگیرد و غایت فعالیت اقتصادی خود را خدمت به خلق خدا و جلب رضایت حق تعریف میکند. یعنی او درعینحالی که در بازار مشغول تجارت و مبادله و کسب درآمد و حتی سود است، اما غایت بلندتری را در پیش روی خود دارد که نهتنها او را از کمفروشی و فریب و دروغ و… باز میدارد بلکه انصاف و صداقت و خدمتگزاری و حفظ کرامت و حرمت طرف مقابل مبادله را اصالت میبخشد.
سعیدی ادامه داد: در اینجا برای ملموستر شدن بحث مصادیقی را عنوان خواهم کرد؛ برای مثال در اسلام توصیه شده است که نَه تنها کمفروشی نکنید، تدلیس نداشته باشید و دروغگویی نکنید، بلکه اگر معامله کردید سعی کنید تا اگر فروشنده هستید کالا را مقداری سنگینتر عرضه کنید؛ اگر خریدار هستید مبلغی بیشتر به فروشنده پرداخت کنید و افراد را صرفا به عنوان یک وسیله برای منفعت رسانی تلقی نکنید. امام علی(ع) در نامه خود به مالک اشتر، الگویی از نحوه مواجهه با مردم را برای مالک ارایه میکند. آن حضرت در این نامه فرمود: «مردم دو دسته اند، دستهای برادر دینی تو، و دسته دیگر همانند تو در آفرینش میباشند». بنابراین طرف مقابل شما در بازار، اگر برادر دینی شما بود باید برادرانه با او تعامل کنید همانگونه که انسان در خانواده با برادران خود براساس گذشت و مدارا و احسان رفتار میکند نه براساس سودجویی و منفعتجویی. طبق این فرمایش امیرالمومنین علیهالسلام، حتی اگر طرف مقابل مسلمان هم نبود بالأخره همنوع شما که هست، پس رعایت انصاف و عدالت و تقوا را در برابر او باید داشته باشی.
فضایل اخلاقی بر اساس منطق اسلامی در بازار حرف اول را میزند
استادیار اقتصاد اسلامی دانشگاه قم افزود: در منطق اسلامی، در بازار باید فضائل اخلاقی بروز و ظهور داشته باشد نه رذیلتهایی مانند دنبالکردن نفعشخصی. درحالیکه در بازاری که آدام اسمیت تعریف میکند، انسانهایی با رذائل اخلاقی وارد تعاملات بازاری میشوند و فضای بازار را آکنده از رقابتهای خشن بر سر منافع مادی میکنند بدون اینکه توجهی به ارزشها و فضائل انسانی داشته باشند و جای تعجب اینجاست که نظریهپردازان نظام سرمایهداری تلاش میکنند از این رذائل اخلاقی دفاع کنند و آنها را توجیه کنند با این استدلال که این رذائل باعث رشد و توسعه اقتصادی میشود! این در حالی است که نهتنها این یک مغالطه است بلکه هیچگاه در تاریخ ثابت نشده است که دنبالکردن رذائل اخلاقی مثل سودجویی و نفعپرستی منجر به خیر جمعی و منافع ملی شود. حتی در کشورهایی هم که بهلحاظ اقتصادی پیشرفتهای مادی داشتهاند یا این پیشرفتها ناشی از غارت و استعمار سایر مناطق بوده نه عملکرد بازار آزاد رقابتی مانند تاریخ اقتصادی غرب مدرن یا ناشی از اعمال دیکتاتوریهای سرکوبگر و استثمار نیروی کار داخلی بوده مانند سرگذشت کشورهای شرقی.
سعیدی در ادامه با تأکید بر اینکه تمایز نظام اقتصاد اسلامی با نظامات بشری در استفاده از منبع معرفتی دیگری اضافه بر تجربه و استدلال است گفت: اقتصاد اسلامی به آیات قرآن و احادیث به مثابه یک سرچشمه جوشان معرفتی تمسک جسته است و این امر قدرت تبیین و تحلیل و ارائه راهکار را بسیار افزایش داده است؛ در قرآن کریم آیات مختلفی در مورد ثروت و مال و نحوه تصرف و مبادله و تقسیم و توزیع آن وجود دارد. ما از چنین منابعی برخوردار هستیم که فراتر از تجربه بشری و قرنها آزمون و خطا است و آنچه از قرآن و اهل بیت علیهمالسلام در دست داریم منظومه کاملی از ابعاد اقتصاد اسلامی است که می تواند راهگشای جامعه باشد.
خدمترسانی به آحاد مختلف مردم از دستاوردهای نظام اقتصادی اسلام است
وی در بخش دیگری از سخنان خود در مورد دستاوردهای نظام اقتصادی اسلام اظهار کرد: یکی از دستاوردهای مهم، تزریق روحیه جهادی و خدمترسانی به آحاد مختلف مردم است و همین رویکرد سبب شد تا ما در جاده پر پیچ و خم توسعه که ذیل تحریمهای مکرر و نفوذ بیگانه همواره صعبالعبور بود؛ بتوانیم با سرافرازی حرکتی رو به جلو داشته باشیم و خودکفا شویم. مصادیق فراوانی از این مساله وجود دارد از جمله دهه شصت و دوران دفاع مقدس که در قالب جهاد سازندگی و بعدها در قالب گروه های جهادی و خدمت رسانی گسترده به مناطق محروم و مستضعف متبلور شد و همچنان ادامه دارد. مسئولان و مدیران و کارشناسان دستگاههای دولتی نیز تحت تأثیر این فضای اخلاقی، در سطوح مختلف سعی میکنند با روحیه جهادی مشکلات مردم را حل کنند و دستاوردهایی را رقم بزنند که با کار عادی و اداری متعارف امکانپذیر نبود. امروز شاهد هستیم که دورافتادهترین روستاهای ما از امکانات زیرساختی مانند آب آشامیدنی سالم، برق، گاز، تلفن، اینترنت، بهداشت، جاده و… برخوردارند و این در حالی است که اگر قرار بود نظام بروکراتیک دولتی این کار را بکند مدتها زمان میبرد که این سطح از خدمت رسانی به مردم در نقاط مختلف کشور محقق شود.
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی تصریح کرد: در واقع همین نگاه اسلامی است که مستضعفین و طبقات محروم جامعه را به عنوان یک اولویت در سیاستگذاریها و برنامههای اقتصادی مطرح کرده است و طرحهای مختلف توسعه روستایی، ساخت مسکن ملی، ارزانسازی انرژی و در دسترسقراردادن آن برای آحاد مردم، طرحهای مختلف اشتغالزایی و محرومیتزدایی در مناطق کمبرخوردار و… بعد از انقلاب اسلامی انجام گرفته است؛ چنین اقداماتی در دوران طاغوت اساساً مغفول بود با اینکه در آن زمان درآمدهای نفتی بیش از چهار برابر الان و جمعیت تقریباً یک سوم بود و ظاهراً مانعی برای استفاده از منابع خارجی نبود. اگر قرار بود فقط درآمدهای نفتی بهطور مساوی میان مردم تقسیم شود، در زمان طاغوت به هر فرد بیش از ١٢ برابر سطح فعلی سهم میرسید! این در حالی است که سطح رفاه و سازندگی در دوران حاضر و میزان برخورداری طبقات مختلف مردم و بهویژه محرومان و مستضعفان بههیچوجه قابل مقایسه با دوران طاغوت نیست.
اقتصاد اسلامی از جنبههای مهم حکمرانی دینی
معاون فرهنگی و اجتماعی دانشگاه بینالمللی قم در پایان افزود: امروز شاهد نسل انقلابی تربیتشدهای هستیم که تلاش میکند ابعاد مختلفی از جنبههای حکمرانی دینی از جمله اقتصاد مبتنی بر آموزه های اسلامی را متبلور کند، هرچند که نمیتوان این مسایل را کتمان کرد که در برخی ادوار به دلیل تحریمهای ظالمانه و همچنین برخی نفوذها و سیاستهای نادرست، این مسیر با دشوارهایی مواجه شده اما روند کلی اقتصاد کشور با اتکا به ارزشهای دینی و الهی رو به پیشرفت است که همه این دستاوردها ناشی از تمسک به قرآن و سیره اهل بیت (ع) و نیز رهبری ولی فقیه است.
نظر شما