به گزارش خبرگزاری شبستان از مشهد؛ مساجد تاریخی بخشی لاینفک هویت این مرزو بوم هستند و استان خراسان رضوی نیز از این حیث دارای اهمیت است و تاکنون نیز ۹۷ مساجد تاریخی این استان در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده اند، مساجدی که قدمت تاریخی آنها حتی به دورههای تاریخی خوارزمشاهیان، تیموریان و حتی برخی چون مسجد پامنار سبزوار با قدمتی ۱۲۰۰ ساله به قرون اولیه اسلامی میرسد.
برخی از این مساجد همچون مسجد گوهرشاد در حرم مطهر رضوی و یا مسجد جامع گناباد آثار با ارزشی هستند که هنوز پابرجا بوده و می توانند در میان آثار جهانی ثبت شده و به عنوان یکی از هویتهای باستانی در تاریخ جهان شناخته شوند.
در این خصوص وزارت میراث فرهنگی گام هایی را برداشته و به گفته احسان زهره وند، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی چند مسجد از استان برای ثبت در فهرست میراث جهانی انتخاب شدهاند که باید توسط ارزیابان بررسی شوند. از جمله این مساجد، چهار مسجد شاخص مسجد ملک زوزن، مسجد جامع سنگان، مسجد جامع گناباد و مسجد گوهرشاد هستند که پیشنهاد آن را داده شده و امیدواریم آستان قدس رضوی همکاری لازم را انجام دهد تا بتوانیم این چهار مسجد را هم در فهرست میراث جهانی به ثبت برسانیم.
مسجد گوهرشاد و مسجد جامع گناباد جزء آثار شناخته شده هستند ولی کمتر نام مسجد ملک زوزن و یا مسجد جامع سنگان به گوش مردم رسیده است لذا در این گزارش با این مساجد بیشتر آشنا خواهیم شد.
مسجد ملک زوزن؛ یادگار دوران خوارزمشاهیان
مسجد ملک زوزن در استان خراسان رضوی و روستای زوزن قرار گرفته است و از توابع شهرستان خواف به شمار میرود. این مسجد در ۶۶ کیلومتری جنوبغربی شهر خواف قرار گرفته و حدود ۳۳۵ کیلومتر تا مشهد و ۱۸۱ کیلومتر تا تربت حیدریه فاصله دارد. زوزن در حقیقت نام شهری قدیمی در نزدیکی نیشابور و فاصله ۴۰ فرسنگی آن است که مرکز ایالت خواف بوده و در میان نیشابور و هرات قرار داشته است.
این شهر تاریخی در گذشته دارای یک آتشکده بود و مانند بسیاری دیگر از شهرهای خراسان از تاراج قوم مغول در امان نماند و در طول حملات این دوره آسیب بسیاری دید.
اهمیت این مسجد که تنها اثر بازمانده از شهر تاریخی زوزن و دومین مسجد تاریخی دوره خوارزمشاهیان است، در خواف به حدی است که ساخت و ساز در شعاع سه کیلومتری آن ممنوع اعلام شده. در حال حاضر تنها دو ایوان از این مسجد باقی مانده که روبهروی هم قرار گرفتهاند و از نظر اندازه متفاوت هستند.
علاوه بر اینها، موزه کوچکی هم در نزدیکی مسجد قرار دارد که بخشی از آثار به دست آمده در تحقیقات و کاوشهای باستانشناسی مانند آجرها و گچبریهای تزیینی را میتوان در آن ملاحظه کرد.
در حال حاضر دو ایوان از این اثر تاریخی به جا مانده که یادگاری است از دوره خوارزمشاهیان و طرح مساجد دو ایوانی. ملک قوامالدین زوزنی در سال ۶۱۶ هجری قمری این مسجد را در محل یک مسجد قدیمی بنا کرد که گمان میرود متعلق به دوره سلجوقیان بوده باشد.
یکی از نکات جالب توجه در مورد این اثر تاریخی هم همین دو ایوانی است که در فاصله حدود ۴۵ متری، روبهروی هم قرار گرفتهاند و آن را از دیگر آثار متمایز میکنند. هنگامی که از این اثر بازدید میکنید، برایتان این سوال پیش خواهد آمد که بین این دو ایوان چه فضایی قرار داشته یا این که سقف ایوانهای آن به چه شکلی بوده است.
این دو بنا در ضلع شرقی و غربی قرار دارند و گفته میشود که این مسجد که قرار بوده از آن به عنوان مدرسه هم استفاده شود، به دلیل حمله مغول به صورت نیمهکاره رها شده است. البته بعضیها هم معتقد هستند که این بنا کاربری مدرسه نداشته است و این نظریه را رد میکنند.
معماری مسجد ملک زوزن
معماری مسجد ملک زوزن به سبک خراسانی است و ویژگیهای این سبک معماری را میتوان به وضوح در آن دید. بخشهای مختلف این بنا، هر کدام به دلیل خاصی ساخته شدهاند و بیننده را به خود جذب میکنند.
برای مثال، پلکانهای مختلفی در این اثر دیده میشود که هر کدام شکل خاص خود را دارند. پلکانی که در شبستان غربی وجود دارد بر اثر زلزله تا حد زیادی تخریب شده است. این پلکان که به صورت مارپیچ بالا میرود، برای بالا رفتن موذن و رسیدن وی به گلدستهها استفاده میشده است. اما پلکان سمت چپ، همچنان بدون آسیب باقی است.
از کتیبههای مسجد ملک زوزن تنها یک مورد باقی است و بقیه کتیبهها در اثر بیتوجهی، بلایای طبیعی و جنگ از بین رفتهاند. کتیبههای خط کوفی در هر دو ایوان به چشم میخورند. یکی از دیگر نکات جالب توجه هم این است که در تزیینات این مسجد از دو رنگ کاشی استفاده شده است و یکی از قدیمیترین بناهای ایرانی است که چنین روشی در آن به کار گرفته شده است.
محراب گچی مسجد قدیمی به دلیل زیبایی حفظ شد و به عنوان بخشی از مسجد جدید، هنوز هم قابل رویت است. این مسجد تا سال ۱۳۶۹ ناشناخته بود و عمدتا زیر خاک قرار داشت و به مرور و طی سالیان از آن خاکبرداری شد تا به شکل امروزی درآمد و گردشگران داخلی و خارجی میتوانند به راحتی از آن بازدید کنند.
آجرکاریهای این اثر تاریخی، هر بینندهای را به خود جذب میکند و رنگ زیبای کاشیهای لاجوردی آن که تا حد زیادی تخریب شدهاند، دل میبرد. این مسجد در بهمن ماه ۱۳۱۸ با شماره ۳۴۰ به ثبت آثار ملی ایران رسیده است.
مسجد جامع سنگان
مسجد جامع سنگان از یادگاری های معماری اوایل سده هفتم و در «کوچه آب» شهر سنگان خواف واقع است. این مسجد از نوع مساجد دو ایوانی عصر خوارزمشاهی یا «سبک خراسانی» است که به شیوه مسجد جامع گناباد با ۲ ایوان و ۲ رواق بر دو جانب مسجد ساخته شده است. صحن مسجد مستطیل شکل به طول۱۴/۶۰ و عرض۱۱/۵۰ متر و ایوان قبله با دهانه ۴/۳۳ و ارتفاع ۷/۸۸ متر است.
این اثر مذهبی در ابتدا به صورت دو ایوانی ساخته شده و در حال حاضر دارای یک ایوان در ضلع غربی و رواق های طرفین است. در مقابل ایوان قبله، ایوان دیگری در ضلع شرقی قرار داشته که تخریب و شبستانی جایگزین آن شده است. نکته حائز اهمیت در این بنا تغییر وضعیت پایه های ایوان قبله به علت زلزله های متعدد است، به طوری که فاصله پایه های ایوان در مبنا از فاصله آن در پاکار طاق کمتر است.
این بنا از جمله مساجد سبک خراسانی و همانند و همزمان با مساجد زوزن و گناباد است و آجرهای تراش تلفیق شده با هماهنگی، پایه ها و لچکی های ایوان و رواقها را زینت داده اند. بر لچکی های ایوان قطعات کتیبه و آجری های قالب زده ای نصب شده که متعلق به بنایی کهن تر از مسجد بوده است.
روی دیوارهای بنا در دورتادور حیاط بهشکلی تماشایی با آجر تراش و در برخی سطوح تلفیقی از کاشیکاری تزیین شده است. در این مسجد فقط ایوان قبله مانده است که سرگذشتی پرکشش دارد؛ متأسفانه ایوان مقابل قبله آن در گذار قرنها تاب نیاورده و از بین رفته است و امروز، شبستانی به سبک جدید جای آن را گرفته است. این سبک مسجدسازی اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم بهویژه در خراسان رواج یافته است. شاید به همین دلیل است که آندره گدار، معمار و باستانشناس فرانسوی که در ایران هم پرکار بوده، نام این سبک را خراسانی برگزیده است.
به استناد کتاب «تاریخ زمینلرزههای ایران» تالیف نیکلاس امبر سز و چارلز ملویل، زلزلههایی در سالهای ۱۴۶ هجری قمری، ۴۵۸ هجری قمری، ۷۳۷ هجری قمری، ۹۵۶هجری قمری، ۱۰۲۶ هجری قمری، ۱۰۲۸ هجری قمری و ۱۳۰۲ هجری قمری منطقه خواف را لرزانده، اما گویا شدیدترین زلزله در خواف به سال ۷۳۷ هجری قمری به مرکزیت شهر «جیزد» واقع بین رشتخوار و سلامه رخ داده است. آن زمین لرزه که پهنه وسیعی از زوزن تا دوغ آبادِ زاوه را لرزانده و بسیاری از ابنیه و عمارات را با خاک یکسان کرد، به قدری مهیب و ویرانگر بوده است که اشخاصی چون «ابوالخیر زوزنی»، «مجد خوافی» و «فصیح خوافی» از آن یاد کرده و آمار بسیاری از کشتار مردم دادهاند.
گفته میشود همان زلزله موجب شده است که بناهای با عظمتی چون مسجد جامع زوزن، مدرسه نظامیه خرگرد، مسجد گنبد سنگان و مسجد رشتخوار تخریب شده و ایوان قبله و غرفههای دو طرفه ایوان و رواقهای مسجد جامع سنگان نیز رانش کرده و در شرف فروریزی قرار گرفتهاند. اما ظاهرا با ریزش دوغاب گچ در شکافها و مهار دیوارها با ایجاد پشتیبان، از ویرانی نجاتیافته و تاکنون به گونهای غیر عادی با ایوانی ذوزنقهای شکل و رواقهای تابدار و متمایل به طرفین برجای مانده است.
ویژگی منحصربهفرد جامع سنگان نیز همین ردی است که روزگار بر ایوان قبله آن به جا گذاشته است؛ ردی که تأثیرش را میتوان بهراحتی در تکایوان مسجد دید. ایوان قبله این مسجد در رانشهای زمین و زلزلههای پیاپی این قرنها در منطقه خواف، تغییر شکل داده است. ساباطی که نگهدارنده دیوار مسجد محسوب میشود و بعدها ساخته شده است، ارتفاعش کمتر است. درنتیجه دیواره ایوان نتوانسته برابر زمینلرزهها و باری که بر دوشش بوده است، مقاومت کند، پس رفتهرفته پا پس میکشد و از ارتفاعش کم و بر عرضش افزوده میشود.
شکافهایی هم که بهمرور بر این ایوان پیدا شده، پر شده و شکلی بیهمتا به ایوان داده است؛ بهشکلی که عرض پایه ایوان از پاکار قوس و بالای ایوان کمتر است و دیوار ایوان کج بالا رفته و خمیده شده است. انگار هر شکافی را که پساز زلزله یا بار سنگین بنا ایجاد میشده، با دوغاب گچ پر میکردهاند. احتمالا تزیینات زیبای آجرکاری آن نیز پس از مرمت شکافها پیاده شده است. درمجموع، همین تمایزهاست که مسجد جامع پیر شهر سنگان را به اثری ملی و مهم تبدیل میکند.
انتهای پیام/
نظر شما