آرزو در این کتاب‌ها مدعی است، اوّلین رساله‌هایی هستند که در فنّ معانی و بیان به زبان فارسی نگاشته شده‌اند. صرف‌نظر از این موضوع، کتاب‌ها در موارد دیگری نیز دارای ارزشهای ویژهای هستند. برای مثال، بحثی که در مورد محاکات می‌کند در نوع خود بسیار قابل تأمّل است. این نوع مباحث در کتاب‌های بلاغی کمتر دیده می‌شود.
همچنین است بحثی که در مورد تمثیل دارد. میدانیم که تمثیل یکی از ویژگی‌های اصلی سبک هندی است. با عنایت به اینکه مطابق گفتۀ استاد شفیعی کدکنی، خان‌آرزو یکی از بزرگ‌ترین سبکشناسان تاریخ ادبیّات فارسی است و از طرفی، خودش نیز یکی از شاعرانی است که به سبک هندی شعر میسرود، بنابراین از تمام جزئیّات سبکی و تغییر و تحوّل آن اطّلاع دقیق دارد. در مورد تمثیل ـ یا اسلوب معادله ـ یکی از برجستهترین و درعین‌حال زیباترین عنصر سبکی این دوران، نظریّههای خاصّی دارد و از کسانی که از این عنصر سبکی در اشعارشان استفاده نمیکنند و یا از منتقدین این سبکها انتقاد می‌کند.
مطلب بسیار مهمّ دیگر اینکه، آرزو نقش زبان تودۀ مردم را در نوع تشبیهات بسیار مهم میداند و معتقد است تشبیه اشتراک دو چیزی است که مردم آن را به‌صورت یک قرارداد پذیرفتهاند.
مهم‌ترین و برجستهترین ویژگی سراج‌الدّین علی‌خان آرزو، شمّ انتقادی اوست و علاقۀ زیادی که نسبت به نقد آثار دیگران دارد؛ بهطور قطع و یقین می‌توان گفت اثری از او نیست که در آن، به نقد گفتهها و نوشتههای دیگران، به تناسب موضوع مورد بحثش، نپردازد. وی حتی در فرهنگهای لغت خود نیز به نقد فرهنگهای دیگران پرداخته است. همین‌طور در شروحی که بر برخی آثار بزرگان ادب فارسی دارد نیز، شاهد همین نگاه انتقادی او هستیم.
بر همین اساس است که میبینیم وی در کتاب‌های موهبت عظمی و عطیۀ کبری نیز به نقد بیت یا ابیاتی از شاعران، یا شرح شارحان و حتّی از نویسندگان کتاب‌های بلاغی میپردازد.
از دیگر ویژگی‌های این دو رساله توجّه به نسخه‌های مختلف یک اثر است و هر جا لازم باشد ضبط برتر را انتخاب می‌کند. هرچند نمی‌توان گفت آرزو مصحّح به معنای امروزی آن است، ولی توجّه او به نسخه‌ها و انتخاب ضبط برتر از نظر خودش را می‌توان نمونه‌ای قابل‌توجّه از سابقۀ تصحیح متن در تاریخ ادب فارسی به حساب آورد.
در خصوص منابع آرزو در تألیف این دو رساله باید گفت وی در جایی به مفتاح‌العلوم سکاکی اشاره کرده است.
بنابراین آرزو از منابع عربی حوزۀ بلاغت استفاده کرده است. در جایی نیز از تلخیص‌المفتاح قزوینی نام می‌برد که نشان می‌دهد از منابع آرزو بوده است. از دیگر کتاب‌های مورد استفادۀ آرزو که البته نگاهی به انتقادی به آن نیز دارد، مجمع‌الصنایع فی علوم‌البدایع اثر نظام‌الدین احمد بن محمّدصالح الصدیقی الحسینی است که در چند موضع بدان ارجاع داده است. همچنین از دو کتاب حدایق‌السحر رشید وطواط و حقایق‌الحدایق شرف‌الدین رامی نیز در مقدمۀ عطیّۀ کبری به عنوان سابقۀ بلاغت‌نویسی یاد کرده است. همچنین اشتراک در برخی شواهد شعری این دو رساله با شواهد شعری مندرج در بدایع‌الصنایع امیر برهان‌الدین عطاءالله محمود حسینی تا حدی این گمان را که آرزو به کتاب مذکور نیز توجه داشته، تقویت می‌کند.
در این دو رساله تقریباً ۳۹۰ بیت شعر و حدود ۶۰ مصراع فارسی به عنوان شاهد ذکر شده است. گویندۀ برخی از این ابیات و مصراع‌ها مشخص است، ولی بعضی دانسته نیست که از چه منبع یا دیوانی ذکر شده است. با یک آمار سرانگشتی می‌توان به این نتیجه رسید که از ۳۹۰ بیت، حدود ۳۳۵ بیت از اشعار فارسی مربوط به دواوین شعرای سبک هندی و شعرای هم‌عصر خان‌آرزو است و مابقی از شعرای متقدم گزینش و انتخاب شده است. همچنین بیش از نیمی از مصراع‌ها همین وضعیت را دارند. کافی است به نمایه‌ای که از اسامی شعرای مندرج در این دو رساله استخراج شده، نگاه کنیم و میزان استفاده از سروده‌های متقدم و متأخر را به وضوح ببینیم. از یک نکتۀ دیگر نباید غافل شد و آن اینکه بخش اعظمی از شواهد شعری از بین اشعار نظامی (شرف‌نامه)، سعدی (به‌ویژه اشعار مندرج در گلستان) و عرفی است. ظاهراً دلیل این موضوع این است که آرزو به هر سه اثر مذکور شرح نوشته است و قطعاً حضور ذهن بیشتری از محتوای این آثار دارد، ازاین‌رو، در جای‌جای رساله‌ها از اشعار این سه شاعر بهره برده است. البته برخی اشعار را نیز از بین شواهدی نقل کرده که نویسندگان متون بلاغی قبل از خودش آن‌ها را آورده بودند. تعداد اندکی نیز از ابیات خودش آورده است.
موهبت عظمی و عطیۀ کبری تألیف سراج‌الدّین علی‌خان آرزو با تصحیح و تحقیق مهدی رحیم‌پور در شمارگان ۱۱۰۰ نسخه و قیمت ۲۹۰ هزار تومان در انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار منتشر شده است.
نظر شما