نگاهی به گزینه جدید ایران در فهرست میراث جهانی

خبرگزاری شبستان: آثار ایرانی حاضر در فهرست یونسکو پیش از این به عدد 15 رسیده بود. «گنبدکاووس» در استان گلستان و «مسجدجامع اصفهان» دو گزینه جدید ایران در این فهرست هستند.

دو اثر جدید ایران در فهرست اجلاس یونسکو پیش از رسیدن به این مرحله که پرونده آنها برای ارسال به این اجلاس مهیا شود راه درازی را پیموده‌اند. این آثار در سال‌های پیش از این موانع و مشکلات جدی و بسیار بزرگی در سر راه خود داشتند که خوشبختانه با هماهنگی و همکاری دستگاه‌های مختلف این موانع برطرف شد.

دیگر آثار ایرانی که شانس جهانی شدن را دارند نیز موانعی از این دست دارند، که در صورت رفع آنها همه شرایط و ویژگی‌های لازم برای ثبت در فهرست آثار یونسکو را دارند.

اختصاص یک میلیارد تومان برای مرمت

محسن مصلحی، سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان با ابراز خرسندی از ثبت جهانی مسجد جامع عتیق این استان به خبرنگار شبستان گفت: ثبت جهانی چهارمین اثر استان اصفهان افتخاری دیگر برای نصف جهان بوده است.

وی با اشاره به اینکه پرونده ثبت جهانی مسجد جامع عتیق در دو سال گذشته تشکیل شده بود، ادامه داد: بر این اساس اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردش استان اصفهان باهمکاری اداره کل اوقاف استان و اعضای هیئت امنای مسجد با استقرار چند گروه مرمتی در مسجد و در ادامه مرمت های پیشین بودجه ای بالغ بر یک میلیارد تومان را برای عملیات مرمتی این مسجد عظیم و تاریخی اختصاص داد.

وی افزود: اداره کل میراث فرهنگی همزمان با مرمت اصولی مسجد و با همکاری صمیمانه سایر نهادهای استان و شهر نظیر استانداری اصفهان، اداره آب، اداره برق، شهرداری اصفهان و اداره اوقاف و نیروی انتظامی طرح عظیم ساماندهی و جمع آوری الحاقات غیر اصولی داخل مسجد و محیط پیرامون آن را به انجام رسانده و در حال حاضر مرمت و بازسازی این مسجد ادامه دارد.

وی با اشاره به اینکه پرونده این مسجد در اواخر سال 1389 به یونسکو تحویل و تشکیل پرونده در شورای ثبت جهانی مطرح و نامزد ثبت جهانی شد، خاطر نشان کرد: پس از آن نماینده این سازمان در تیرماه 1390 به اصفهان سفر کرد و نماینده یونسکو ضمن بازدید از تمامی بخش های مسجد و تمام محیط پیرامون آن به خصوص عملیات عظیم مجموعه میدان عتیق (امام علی (ع) )گزارش از روندکار را به شورای ثبت جهانی تسلیم کرد که پس از آن این شورا سوالاتی را در خصوص عملیات عمرانی میدان عتیق مطرح کرد. سوالات توسط دفتر ثبت میراث جهانی سازمان میراث فرهنگی کشور و اداره کل میراث فرهنگی استان پاسخ داده شد.

به گفته وی، در نهایت با جمع بندی موضوع در اجلاس 2012 سازمان یونسکو که از چند روز پیش در شهر سنت پترزبورگ آغاز شد، پرونده مسجد جامع عتیق و بنای گنبد قابوس مطرح و با حضور مقامات سازمان میراث فرهنگی کشور و استاندار اصفهان با اکثریت آراء به ثبت رسید.

اولین مسجد اصفهان که ثبت جهانی شد

حجت الاسلام حسین اژدری، مدیر کل اوقاف و امور خیریه استان اصفهان با اشاره به اینکه با ثبت جهانی مسجد جامع کار ما تازه آغاز شده است، به خبرنگار شبستان گفت: حفظ و نگهداری این اثر جهانی باید با همکاری همه دستگاه ها در دستور کار باشد.

وی افزود: مسجد جامع اصفهان اولین اثر تاریخی اصفهان است که در یونسکو ثبت شده است. پیش از میدان امام به ثبت جهانی رسیده بود که مسجد امام بخشی از این اثر است.

وی بیان کرد: کارشناسان یونسکو در بازدید از مسجد جامع اذعان می کردند که تاکنون در منطقه خاورمیانه مسجدی که نمازهای جماعت آن چنین شکوه و گستردگی برگزار شود، ندیده اند.

مسجدجامع اصفهان
اصفهان پر است از آثار تاریخی بی‌بدیل و مشهور؛ از میدان نقش جهان گرفته تا عمارت‌های عالی‌قاپو و چهل‌ستون؛ از پل‌ شکوهمند خواجو تا سی و سه پل. همه نصف جهان را به این‌ آثار می‌شناسند، با این حال اما در ضلع شمال غربی این شهر در جایی که به میدان عتیق شهره است بنایی بزرگ واقع شده که به گفته باستان‌شناسان نطفه اصفهان نیز در همان محل بسته شده است. براساس این نظریه قدمت این بنا به سال 156 هجری برابر با 772 میلادی ذکر شده است.

این بنای تاریخی مسجدجامع عتیق یا آن‌گونه که حالا بیشتر شناخته شده مسجدجامع اصفهان است؛ بنایی که با وسعت بسیارش می‌توان آن را مدرسه کامل معماری ایرانی اسلامی دانست. در طول 12 قرنی که از ساخت بنای اولیه آن می‌گذرد این مسجد بزرگ در همه دوران‌های تاریخی اهمیت‌های فراوانی داشت، به گونه‌ای که هر سلسله‌ای که در راس حکومت این مرز و بوم نشست بخشی را بر آن افزود تا بر نقش خود در اهمیت دادن به بناهایی چون مسجد تاکید کند.

در بدنه این بنا از معماری ساده قرن دوم هجری قمری تا آجرکاری‌های سلجوقی و گچ‌بری‌های بی‌مانند ایلخانی و نقوش کاشی‌کاری صفوی دیده می‌شود. علاوه بر این سلسله‌های عباسی، تیموری، آل بویه، مظفری و قاجاری نیز هر کدام به سهم خود الحاقات و بخش‌هایی را به این مسجد باشکوه و بزرگ افزودند تا نتیجه کار آن‌ چیزی شود که امروز در شهر اصفهان خودنمایی می‌کند.

در گوشه‌گوشه مسجدجامع اصفهان می‌توان رد پای همه هنرهای معماری و نماسازی ایرانیان در ساخت بناهای خود را یافت. از آجرکاری و گچ‌بری‌های نفیس، تا گنبدهای بلندمرتبه خوش‌نما و کاشی‌کاری‌های زیبا.

مسجد جامع عتیق با 23 هزار متر مربع بزرگترین مسجد ایران به شمار می‌رود. مورخان بر این عقیده‌اند تاریخ شروع ساخت این مسجد به سال 156 هجری قمری است. هرچند طرح اولیه این مسجد همانند سایر مساجد دیگر مستطیل شکل بوده اما در زمان خاندان آل‌بویه پیرامون حیاط شبستان ستون دار جدیدی می‌سازند که شکل ظاهری بنا را تغییر می‌دهد.

برخی منابع حتی مسجدجامع اصفهان را از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین ابنیه مذهبی ایران می‌دانند. کاوش‌های باستان‌شناسی حاکی از آن ‌است که احتمالا این مسجد پیش از اسلام، یکی از مراکز مذهبی مهم شهر بوده است. کشف یک پا ستون با تزیینات دوره ساسانیان، در منطقه شمالی مسجد، وجود بنایی قبل از اسلام را تایید می‌کند.

اداره میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی اصفهان پرونده ثبت جهانی این مسجد را برای ارزیابی و ثبت آماده کرد. ارزیاب این سازمان نیز چندی پیش به اصفهان سفر کرد تا مسجدجامع را برای وارد کردن به فهرست آثار ثبت‌شده جهانی از نزدیک ببیند و پرونده آن را دریافت کند. بسیاری بر این باور هستند که مسجدجامع اصفهان همه معیارهای لازم برای ورود به این فهرست جهانی را دارد، با این همه اما در این راه موانعی وجود داشت که بخت بلند این مسجد برای جهانی شدن را تهدید می‌کرد. 
 

این مسجد در فضایی به ثبت جهانی رسید که عدم مدیریت واحد بر آن از سالهای گذشته تاکنون بر حفاظت، مرمت و نگهداری آن سایه انداخته بود، هر چند این عدم مدیریت واحد در چند ماهه‌ اخیر به واسطه‌ آماده سازی بنا و حضور بازرسان یونسکو تا حدودی کم‌رنگ شد اما شاید یکی از عوامل به تأخیر افتادن ثبت جهانی مسجد جامع همین چندگانگی در مدیریت مسجد بوده است.

اصلی‌ترین مشکلی که مسجدجامع در این راه پیش‌روی خود دارد، ساخت‌وسازهای بی‌حساب و کتاب و نامناسب در اطراف و نزدیکی آن است. این ساخت‌وسازها به گونه‌ای انجام شده‌اند که حریم منظری گنبدهای بلند مسجد از همه زاویه‌ها با مانعی نامناسب بسته شده است. برای ثبت جهانی این اثر هیچ راهی جز تخریب ساختمان‌های بدقواره چندطبقه که در همسایگی آن ساخته‌ شده، وجود نداشت.

بدون تردید حتی اگر یونسکو با چشم‌پوشی از این آسیب بزرگ مسجدجامع اصفهان را به فهرست آثار جهانی وارد کند سازمان میراث فرهنگی باید هرچه سریع‌تر برای رفع این موانع آسیب‌زا برای حریم منظری مسجد اقدام کند.

مشکل دیگری که مسجدجامع را تهدید می‌کرد و می‌کند، فروشگاه‌ها و دستفروشانی است که در کنار در ضلع شرقی مسجد سال‌هاست بساط خود را پهن کرده و توسعه داده‌اند. فروشندگان این مغازه‌ها هر طور که خواسته‌اند اجناس خود را به نمایش گذاشته و سایبان‌هایی برای خود ترتیب داده‌اند که به تناسب با ساختارهای معماری بنایی با ارزش‌های تاریخی مسجدجامع نیست. البته پیش از فرارسیدن زمان بازدید ارزیاب یونسکو، اداره میراث فرهنگی اصفهان بخش‌هایی از این مغازه‌ها و دستفروشان را ساماندهی کرد، با این حال اگر هم‌اکنون گذری بر اطراف مسجدجامع اصفهان انداخته شود باز هم مغازه‌ها و دستفروشانی دیده می‌شود که مطابق میل خود بساط‌شان را راه انداخته و دنبال مشتری می‌گردند.

اداره میراث اصفهان چندی پیش وعده جمع‌آوری سریع این مغازه‌ها و ساماندهی حریم منظری مسجدجامع اصفهان را داد، علاوه بر این درباره گنبد مسجدجامع از وجود 16 ترک در این گنبد خبر داده می‌شود که به مرمت اضطراری نیاز دارد. قرار بود عملیات مرمت این ترک‌ها نیز با نصب داربست‌هایی ایمن آغاز شود که البته هنوز اطلاعی از نتیجه کار منتشر نشده ‌است.

به این عوامل همچنین باید مورد آسیب‌زا و خطرناک رطوبت را نیز اضافه کرد که در برخی قسمت‌های مسجدجامع نفوذ رطوبت از جانب سقف آسیب‌هایی را به بنا وارد کرده ‌است که در صورت عدم یافتن راه‌حلی برای مقابله با این مشکل، در آینده بسیار خطرساز خواهد شد. رطوبت به‌ویژه در شبستان زمستانی مسجد که چند سال پیش در یک اقدام غیرکارشناسی و نامناسب به وسیله گچ سفیدکاری شده بود بیشتر از بقیه جاها اثرات خود را نشان داده ‌است.

کارشناسان معتقد هستند این پوشش گچی در شبستان زمستانی مانع از تنفس بنا شده ‌است و رطوبت به راحتی در آن نفوذ کرده و به ساختار آن آسیب وارد کرده ‌است، در حالی که در دیگر قسمت‌های مسجد اثرات رطوبت تا این میزان تهدیدزا نیست.

عامل پنجمی که باید به آن اشاره کرد و هنوز راهکاری برای آن اندیشیده نشده است، کاشی‌کاری‌های انجام‌گرفته در سرویس‌های بهداشتی این مسجد است. چند سال پیش از سوی متولیان اداره امور مسجد، سرویس‌های بهداشتی در اقدامی غیرکارشناسی نوسازی شد و در این طرح برای ساخت سرویس‌ها از کاشی‌ها و سرامیک‌هایی استفاده شده که هیچ سنخیتی با مصالح و مواد به‌کاررفته در دیگر قسمت‌های بنا ندارد.

با این همه سازمان میراث فرهنگی با برطرف کردن این موانع موجب ثبت جهانی این اثر شده است و از این پس وظایف در قبال این اثر سنگین‌تر می شود.

پایان پیام/