مسجدگوهرشاد؛ جلوه ای از میراث فرهنگی و هنری ایران و هنر معماران ایرانی

خبرگزاری شبستان: مسجد جامع گوهرشاد یکی از بزرگترین و زیباترین مساجد تاریخی در ایران، حتی جهان اسلام است. این مسجد مجلل و باشکوه جلوه ای حقیقی از میراث فرهنگی و هنری ایران و نتیجۀ نبوغ و هنر هنرمندان و معماران ایرانی است که در جوار بارگاه منور امام رضا علیه السلام بنا شده است.
مسجد گوهرشاد از بناهای اوایل قرن نهم است و بانی آن یکی از بانوان بزرگ و نیکوکار عهد تیموری یعنی گوهرشاد آغا دختر امیر غیاث الدین ترخان و همسر شاهرخ فرزند امیر تیمور گورکانی است. نام گوهر شاد در یکی از کتیبه های داخل ایوان شمالی مسجد (ایوان دارالسیاده) و همچنین در کتیبۀ معروف و تاریخی مسجد گوهرشاد یعنی کتیبۀ بایسنغر اطراف ایوان مقصوره اشاره شده است.
معمار و طراح مسجد هم یکی از مهندسان معروف دورة تیموری به نام قوام الدین شیرازی است که نام او در سمت چپ پایۀ ایوان جنوبی مسجد (ایوان مقصوره) بر روی کاشی معرق به صورت کتیبه نگاشته شده است.
خطاط مسجد گوهرشاد نیز فرزند خود گوهرشاد و شاهرخ یعنی بایسنغر میرزا است که دستان هنرمند و پرتوان او در تزیین مسجد شاهکارهایی بی نظیر بر جای گذاشته است. کتیبۀ اطراف ایوان مقصوره که به خط ثلث نگاشته شده است از این قبیل است که در قسمت انتهایی کتیبه سمت چپ ایوان بایسنغر به نام خویش به عنوان خطاط مسجد اشاره کرده است.
آغاز بنای مسجد گوهرشاد در منابع اختلافی است. مسجد در سال 821 قمری بنای آن پایان پذیرفته است. تاریخ بنای مسجد در سه نقطه از ایوان جنوبی (ایوان مقصوره) نوشته شده است. گفته شده، پس از اتمام بنای مسجد، بانو گوهرشاد از سران ممالک اسلامی دعوت کرد که در جشن افتتاح مسجد شرکت کنند. شاهرخ، همسر گوهرشاد نیز برای شرکت در جشن از هرات به مشهد آمد و قندیلی از طلا به وزن سه هزار مثقال به آستان مقدس رضوی اهدا نمود. سرانجام این مسجد زیبا و باشکوه افتتاح شد و بعد از گذشت بیش از 600 سال از بنای این مسجد، همچنان در کنار آستان مقدس و منور حضرت رضا علیه السلام پذیرای نماز گذاران، عبادت کنندگان، و شیفتگان حرم مطهر رضوی است و چه زیبا توحید و ولایت در اینجا به هم پیوند خورده است.

ویژگی های مسجد گوهرشاد
مهمترین ویژگی مسجد برخورداری از نعمت همجواری با آستان مقدس و ملکوتی حضرت امام رضا علیه السلام است. علاوه بر آن معماری بسیار زیبای این مسجد، ترکیب رنگی که در کاشی ها و کتیبه های مسجد استفاده شده و نکات عرفانی و معرفتی که در ساخت این بنا معماران به کار گرفته اند همه و همه سبب شده است که مسجد گوهرشاد از فضایی معنوی برخوردار باشد و در شمار یکی از مشهور ترین و باشکوه ترین مساجد ایران حتی جهان اسلام قرار گیرد.
مسجد گوهرشاد با پیروی از معماری سنتی ایرانی و اسلامی به صورت حجیم سازی و سازه چهار ایوانی با شبستان هایی در اطراف و گنبد و گلدسته و صحن حیاط با آجرها و مصالح ساختمانی قرن نهم ساخته شده است. دارای چهار ایوان مجلل و مرتفع که به قرینۀ یکدیگر ساخته شده و در فواصل ایوانهای بزرگ، ایوانهای کوچک تحتانی و فوقانی وجود دارد که ایوان های تحتانی به شبستانها ارتباط دارند.
بخش جنوبی بنا شامل: ایوان مقصوره، گنبد و گلدسته های دو طرف ایوان، همچنین راهروها و شبستان های اصلی اهمیت ویژه ای دارد و در نمای حیاط زیباترین و بزرگترین ایوان مسجد را در خود جای داده است.
ایوان مقصوره 36 متر ارتفاع دارد و دهانۀ آن 15 متر است. گنبد بزرگ و فیروزه ای رنگ مسجد 41 متر ارتفاع دارد.
گلدسته ها نیز با ارتفاع 43 متر به گونه ای در کنار ایوان قرار گرفته اند که به صورت یک منارة مستقل و بسیار بلند دیده می شوند. این گنبد و گلدسته ها همراه با گنبد و گلدسته هایی طلایی حرم مطهر امام رضا علیه السلام از چشم اندازهای بیرونی حرم مطهر جلوه گری های زیبایی دارند. زیباترین چشم انداز را در محور خیابان طبرسی می توان دید که یک منظره بی نظیر شهری است. فضای زیر گنبد نیز از داخل بسیار زیباست و بخش جنوبی آن را مقرنس کاری پرحجم، پرکار و زیبایی آراسته است.محراب مسجد نیز در زیر این مقرنس قرار دارد.

تزئینات
مسجد گوهرشاد درای کاشیهای بسیار زیبا و نفیس است. تمام اضلاع و دیوارهای مسجد و ایوانها با کاشیهای ممتاز از نوع کاشی تراش (معرّق) و زیر رنگی و درهم (معقّلی)، کاشی های طلایی رنگی و نقشهای اسلیمی، ختایی و گل و بوته پوشیده شده و کاشیها اکثراً دو نقش اسلیمی و ختایی را که مکمل هم هستند توأماً دربر دارند. این کاشی ها با نقش ها و رنگ های الوان، به خط ثلث، کوفی و خط بنایی سوره ها و آیاتی از قرآن و احادیثی را دربر دارند و بعضاً هم، اشعاری در مدح و ثنای اهل بیت علیهم السلام و اسمای حسنای الهی، زینت بخش، دیوارها، ایوان ها و سردرهای مسجد شده اند.

آثار تاریخی مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد یک بنای تاریخی مزبوط به عهد تیموریان است. همانگونه که اشاره شد یکی از آثار تاریخی بجای مانده از زمان بنای مسجد، کتیبۀ معروف بایسنغر در اطراف ایوان مقصورة مسجد گوهرشاد است که در این کتیبه بایسنغر به نام مادر خویش یعنی بانو گوهرشاد به عنوان بانی و واقف مسجد، به نام خویش به عنوان خطاط مسجد و سال ساخت مسجد اشاره کرده است. البته بخش هایی از این کتیبه در دوره های بعد بازسازی شده است.
بسم الله الرحمن الرحیم قال الله تعالی انما یعمر مساجدالله من آمن بالله والیوم » : متن کتیبه بایسنغر الاخر وأقام الصلاه و آتی الزکاه و لم یخش الا الله فعصی اولئک ان یکونوا من المهتدین و قال النبی .« (ص) من بنی لله مسجداً لیذکر إسم الله فیه بنی الله له بیتاً فی الجنه قد انشأت هذا المسجد الجامع الاعظم و البیت » : بعد از آن به خط محمدرضا امامی نوشته شده المحرم فی ایام دولت السلطان المعظم و الخاقان الاعدل الاکرم مولی ملوک العرب و العجم السلطان ابن سلطان ابا المظفر شاهرخ ابن امیر تیمور گورگانی بهادرخان خلد الله ملکه و سلطانه و افاض علی العالمین بره و عدله و احسانه الحضرت العلیا و الجلیله الکبرا شمس سماء العفه و السداد الموصوفه بالشرف و العزه و الرشاد گوهرشاد ابدت عظمتها و عصمتها و کثرت برکاتها بالنیه الصادقه القصوی و العقیده الراسخه العظمی لحصول المامول واجبه من الله باحسن القبول من عین مالها و اصلاح بالها یوم .« تجزی کل نفس اعمالها ابتغاء لوجوه الله و طلباً لمرضاته و شکراً علی الائمه و حمداً » بعد از این قسمت باز به خط بایسنقر است که نوشته علی نعمائه فتقبلها ربها بقبول حسن - الی ان قال- کتبه راجیاً الی الله بایسنغر بن شاهرخ بن تیمور « گورگانی 821
 

محراب مسجدگوهرشاد
در داخل ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد و انتهای ایوان، در سمت قبله محرابی وجود دارد که از جهت تاریخی دارای اهمیت بوده و به خاطر تزییناتی که در اطراف و بالای آن وجود دارد مورد توجه است. این محراب از جنس سنگ مرمر یک پارچه است و همزمان با بنای مسجد ساخته شده و حاوی خطوط بسیار زیبایی در حاشیه و اطراف است. بالای این محراب با کاشی های بسیار زیبا تزیین شده و در قسمت بالای طاق نما دارای مقرنس گچی است.
در حاشیه محراب ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد دو کتیبه به چشم می خورد. یکی کتیبه ای با خط ثلث سفید رنگ روی زمینه لاجوردی است که با کاشی آیه مبارکه آیه الکرسی را در بردارد و را « اقم الصلاه لدلوک الشمس الی غسق الیل » دیگر کتیبه ای با خط ثلث روی سنگ، آیه شریفه تا انتها در برگرفته است.

منبر صاحب الزمان (عج)
در ایوان مقصوره مسجد جامع گوهرشاد کنار محراب، منبری بزرگ و قدیمی است که مورد توجه مردم و زائران حضرت رضا علیه السلام قراردارد و به منبر صاحب الزمان (عج) معروف است. این منبرمجلل و زیبا از لحاظ قدمت و نفاست حائز اهمیت بسیار است. منبرصاحب الزمان (عج) در زمان فتحعلی شاه قاجار در سال 1243 ه . ق. به دست استاد محمد نجار خراسانی از چوب گردو و گلابی ساخته شده و به شیوة منبت کاری و قلم زنی بسیار ظریف تزیین شده که یکی از شاهکارهای صنعت نجاری به شمار می آید. در ساخت این منبر ازمیخ یا هر نوع فلز دیگر استفاده نشده و چنان ماهرانه توسط استاد هنرمند ایرانی به هم پیوسته که هر بیننده ای را به اعجاب و تحسین وا می دارد. 7 متر ارتفاع و 14 پله به نماد 14 معصوم / منبر صاحب الزمان دارای پنج علیهم السلام است و اکنون پس از گذشت دو قرن، همچنان محکم و استوار برجای مانده است. این منبر یک باردر سال 1325 شمسی توسط مرحوم استاد حیدر نیکنام گلپایگانی تعمیر شده و اکنون به منظورحفظ این میراث تاریخی، داخل محفظه ای شیشه ای نگهداری می شود.

موقعیت مکانی مسجد
مسجد گوهرشاد در جنوب روضۀ منوره و حرم مطهر رضوی واقع شده است و از طرف شمال به سه رواق دارالعزّه – دارالحفاظ و دارالسیاده متّصل است. از جنوب از طریق دو راهرو به صحن قدس ارتباط دارد . از طرف غرب به واسطۀ دو ورودی به بست شیخ بهایی و یک ورودی نیز به کفششداری شمارة 13 و راهروی مدرسۀ پریزاد و مدرسۀ دو در که در سابق به بازار زنجیر شهرت داشته متصل است. و از طرف شرق نیز به رواق بزرگ امام خمینی (ره) راه دارد.

مرمت های صورت گرفته
گرچه اساس مسجد گوهرشاد که در دورة تیموری به دستور بانو گوهرشاد ساخته شد به همان صورت اولیه باقی مانده است اما گذشت زمان و همچنین وقوع حوادثی چون حملۀ ازبک ها و تصرف 10 ساله شهر مشهد توسط قوم ازبک شیبانی (سال های 997 تا 1006 )، زلزلۀ سال 1084 ق در بخش هایی از خراسان و به توپ بستن حرم مطهر و مسجد گوهرشاد در سال 1330 ق توسط قزاق های روسیه تزاری سبب شده است که در دوره های مختلف مسجد گوهرشاد مکرراً مرمت و بازسازی شود. به همین سبب از کاشی ها و کتیبه های اولیۀ آن مقدار اندکی باقی مانده است. از جمله کتیبۀ نمای بیرونی ایوان مقصوره که ارزشمندترین کتیبه قدیمی مسجد گوهرشاد است و به خط حاکم خراسان و توس و فرزند گوهرشاد و شاهرخ یعنی بایسنغر میرزا نوشته شده است. پس از زلزلۀ سال 1084 ق سال 1087 مسجد بازسازی شده که کتیبۀ بایسنغر توسط محمد رضا امامی باز نویسی شده و نشان از مرمت مسجد دارد.
در زمان شاه عباس صفوی سال 996 تا 1038 و در زمان شاه عباس دوم سال 1052 نیز مرمت هایی صورت گرفته است که کتیبۀ پیشانی ایوان دارالسیاده و کتیبۀ داخل ایوان به این مطلب اشاره دارد. همچنین کتیبۀ ایوان شرقی نشان از مرمت مسجد در سال 1214 ق دارد.
1274 در این – 1254 – در دورة قاجاریه نیز بارها مسجد مرمت شده است که کتیبه هایی مربوط به سالهای 1218رابطه وجود دارد.
در دورة قبل از انقلاب نیز که تولیت مسجد گوهرشاد بین ادارة اوقاف و خاندان طاهری از متولیان مسجد گوهرشاد دست به دست می شده بین سالهای 1339 تا 1345 شمسی مسجد مرمت و باز سازی اساسی شده است. از جمله گنبد مسجد که بر اثر گذشت زمان و حوادث طبیعی آسیب دیده بود و احتمال خرابی درآن می رفت تخریب و گنبد جدید مسجد با سازة بتونی بنا می شود.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز با شکل گیری سازمان عمران و توسعۀ حریم حرم در آستان قدس رضوی و با نصب دستگاه های حساس به لرزه و انحراف در بناهای تاریخی، مجموعۀ بناها و اماکن تاریخی حرم مطهر در حال حفاظت و نگهداری هستند و در هر مورد که نیاز باشد کار مقاوم سازی و مرمت انجام می گیرد. طبق اعلام روابط عمومی این سازمان یک تیم مطالعاتی در حال نمونه برداری و مطالعه بر روی مسجد گوهرشاد هستند که اگر نیاز به مقاوم سازی باشد این مهم صورت پذیرد.

کتابخانۀ مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد از آغاز تا اوایل دوران معاصر فاقد کتابخانه بوده است. و در وقف نامۀ گوهرشاد بیگم نیز نام و نشانی از کتابخانه و یا اختصاص وجوهی از درآمد موقوفه برای کتابخانه، خرید کتاب و غیر آن که دلالت بر وجود کتابخانه نماید دیده نمی شود. به همین سبب کتابخانۀ مسجد گوهرشاد یک کتابخانه تازه تأسیس است که حدود 60 سال از تأسیس آن می گذرد و به سبب قرار گرفتن در موقعیت مکانی توانسته است در این مدت جای خود را در میان دوستداران علم و دانش و ادب باز کند.
آنگونه که در اسناد و مدارک مسجد جامع گوهرشاد آمده، بنیانگذار این کتابخانه یکی از رجال نیکوکار و علاقه مند به فرهنگ و معارف یعنی مرحوم حاج سید سعید طباطبایی نائینی بوده است که در سال 1332 شمسی با وقف حدود پنج هزار جلد کتاب چاپی و خطی به مسجد گوهرشاد و وقف املاکی برای ادارة کتابخانه این یادگار ارزشمند را تأسیس نمود و به همت افراد نیکوکار دیگر، شمار کتاب های آن افزایش یافت.
از زمان گشایش کتابخانه مکان کتابخانه چند بار تغییر پیدا کرده است. سرانجام در سال 1368 که ادارة امور مسجد گوهرشاد به آستان قدس رضوی واگذار گردید، کتابخانۀ مسجد گوهرشاد نیز در شمار کتابخانه های آستان قدس رضوی قرار گرفت و در سال 1368 به طور رسمی فعالیت جدید خود را در ساختمان مجللی که با امکانات درخور و شایسته ای به دستور تولیت آستان قدس رضوی حضرت آیت ا... واعظ طبسی ساخته شده بود، آغاز کرد.
کتابخانۀ مسجد گوهرشاد در محل بست شیخ بهاء الدین عاملی و در مجاورت مسجد جامع گوهرشاد واقع شده است. سالن های مطالعه این کتابخانه به صورت مخزن باز است که مراجعه کنندگان به راحتی دسترسی به کتاب ها دارند.
یکی از تالارهای مطالعۀ این کتابخانه از حدود 2 ماه پیش با عنوان کتابخانۀ تخصصی اهل البیت علیهم السلام فعالیت دارد و در طبقۀ بالای این کتابخانه نیز کتابخانه تخصصی امام رضا علیه السلام واقع شده است. این کتابخانه با دارا بودن بیش از 60 هزار کتاب چاپی و تخصصی از حدود دو ماه پیش به غیر از صبح روزهای جمعه بصورت شبانه روزی فعالیت می کند و یکی از کتابخانه های معتبر شهر مشهد و آستان قدس رضوی می باشد و در هر شبانه روز به طور
متوسط پذیرای 1000 نفر از علاقه مندان به کتاب و دوستداران علم و دانش است.

موزه های آستان قدس رضوی
موزه، آیینۀ تمام نمای فرهنگ و تمدن هر قوم و ملتی است و از مراکز مهم فرهنگی و گویاترین و آموزنده ترین دوایر فرهنگ محسوب می شود چرا که وظیفۀ حفظ میراث فرهنگی و پاسداری از هویت جامعه را به عهده دارد.
موزه های آستان قدس رضوی ازمجموعه های وابسته به سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی است و با توجه به فعالیت های علمی فرهنگی آن و نیز به لحاظ اهمیت اشیای نفیسی که در آن نگهداری می شود از بزرگ ترین موزه های ایران و از مشهورترین موزه های جهان به شمار می رود.
موزه آستان قدس رضوی شامل 12 گنجینه است که عبارت است از گنجینه قر آن و نفایس خطی، گنجینه هدایای مقام معظم رهبری، گنجینه فرش، گنجینه تاریخ مشهد، گنجینه سکه و مدال، گنجینه تمبر و اسکناس، گنجینه صدف، گنجینه نجوم و ساعت، گنجینه سلاح، گنجینه ظروف، گنجینه نرم تنان دریایی و گنجینه تزیینات و آرایه های معماری.
ساختمان فعلی موزه مرکزی در ضلع غربی صحن کوثر و موزه مردم شناسی در ضلع غربی صحن جامع رضوی واقع است. این دو موزه و نیز موزه وزیری در شهر باستانی یزد و موزه ملی ملک در شهر تهران مجموعه موزه های آستان قدس را تشکیل می دهند و روزانه پذیرای جمع زیادی از علاقه مندان و بازدید کنندگان هستند.

پایان پیام/