به گزارش خبرنگار قرآن و معارف خبرگزاری شبستان، دوره حیات امام سجاد (ع)، یکی از سختترین و خفقان بارترین دورهها بود و محدودیتهای بسیاری از سوی امویان برای امامان شیعه ایجاد شده بود از این رو برای امام سجاد (ع) زمینه دایر کردن جلسات بحث و تفسیر و فقه و علوم دیگر میسر نبود. آن حضرت، بسیاری از معارف ناب اسلامی را در قالب دعاهای صحیفه سجادیه برای شیعیان مطرح می کردند.
از این رو می بینیم که در دعاهای این کتاب، ظریفترین مباحث خدا شناسی، هستی شناسی، عالم غیب و فرشتگان، رسالت انبیا، جایگاه پیامبر و اهل بیت(ع)، فضایل و رذایل اخلاقی، حالات خاص انسان، شیوههای شیطان در گمراه ساختن مردم، گرامیداشت اعیاد و یوم اللههای مختلف، مسائل اجتماعی و اقتصادی، اشارات تاریخی و سیره، توجه دادن به مظاهر قدرت پروردگار، یادآوری نعمت های مختلف خداوند و شکر و سپاس این نعمت ها، آیات آفاقی و انفسی پروردگار، ادب و آداب دعا، تلاوت، ذکر، نماز و عبادت و... ده‌ها موضوع مهم دیگر مطرح است.
قالب صحیفه سجادیه؛ دعا و نیایش است ولی مضمون، تبیین دین و ارزش های اخلاقی و معارف قرآنی و وظایف عبادی و آداب بندگی است. ۵۴ دعای صحیفه سجادیه شامل برخی ادعیه بلند و مفصل و برخی ادعیه کوتاه است. بر این اساس با هدف تبیین مفاهیم عمیق صحیفه سجادیه با حجت الاسلام اجمد غلامعلی؛ پژوهشگر مركز تحقیقات دارالحدیث و عضو شورای علمی مركز تخصصی علوم حدیث گفت و گویی انجام دادیم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می‌شود.
صحیفه سجادیه امام سجاد (ع) مشتمل بر چه مسایلی است و توسط چه کسانی نوشته شده است؟
اصل صحیفه سجادیه را امام سجاد (ع) برای دو فرزندش «امام باقر (ع)» و «زید بن علی» املا کرده است؛ بنابراین اصل صحیفه املای یک پدر برای دو فرزندش است. صحیفه سجادیه ۷۲ دعا بوده که بعد‌ها این صحیفه تا دوران امام صادق (ع) به عنوان یک میراث خانوادگی مطرح بود. یعنی امام سجاد (ع) که در سال ۹۴ یا ۹۵ هجری قمری به شهادت رسیدند تا سال ۱۲۵ هجری (۳۰ سال بعد) صحیفه کاملاً یک میراث خانوادگی به حساب می آمد که «زید بن علی» همان نسخه‌ای را که خودش نوشته بود را به فرزندش یحیی و امام باقر (ع) نیز به فرزندش امام صادق (ع) می‌سپارند.
در این بازه زمانی فردی به نام «متوکل بن هارون» طی سفری که از مکه به کوفه بازگشت در مسیر یحیی فرزند «زید بن علی» را می‌بیند و می‌پرسد از مدینه چه خبر؟ می‌گوید: امام صادق (ع) اخبار خوبی نداشتند و فرمودند: یحیی هم همانند پدرش به شهادت می‌رسد، پس از اینکه متوکل یحیی را از پیش‌گویی امام جعفر صادق (ع) در کشته شدن‌اش مطلع کرد، یک برگ دعای صحیفه امام سجاد (ع) را نیز از او به یحیی نشان داد. در مقابل یحیی برگ‌های صحیفه کامل را به خط پدرش، زید بن علی نزد متوکل به امانت سپرد. متوکل پس از قتل یحیی این نوشته‌ها و خبر دیدارش را به امام ششم منتقل کرد، جعفر بن محمد نیز صحیفه به خط پدرش، محمد باقر (ع) را به او نشان داد. متوکل گفته هر دو متن را دید و هیچ اختلافی بین آنها نیافت. به ادعای او تعداد دعا‌ها ۷۵ مورد بود که متوکل ۶۴ دعا را حفظ کرده و ۱۱ دعا را عمیر فرزند متوکل از پدرش یاد گرفت و به راویان بعدی آموزش داد.
یکی دو قرن بعد «ابوالمفضل شیبانی» دو نسخه از میان شش نسخه و رونوشت صحیفه سجادیه را انتخاب می‌کند، این همان صحیفه سجادیه ۵۴ دعایی است که از قرن سوم و چهارم رواج پیدا می‌کند و از میراث خانوادگی اهل بیت (ع) خارج می‌شود؛ ضمن اینکه ما صحیفه سجادیه‌های دیگری هم داریم که دعاهای آنها کمتر از این تعداد می‌باشد؛ مثلاً ۲۳ دعایی، ۳۸ دعایی، ۴۸ دعایی و ۴۴ دعایی که همه آنها موجود هستند.
صحیفه سجادیه فعلی مشهور به ۵۴ دعایی است که دارای موضوعات و محتوای متنوعی از جمله مسائل شخصی، اجتماعی، سیاسی، توحیدی و دینی است که در مسائل شخصی انسان‌ها اشاره می‌کند. همچنین برای روزهای‌های جمعه، عرفه و عید قربان نیز دعاهای مخصوص خود را دارد. در مسائل اجتماعی و سیاسی مانند دعای مرزداران را داریم؛ ضمن اینکه دعاهای اعتقادی مانند دعای اول که همان دعای توحیدی است، وجود دارد و همچنین دعا برای پیامبر(ص) و دعا برای فرشتگان نیز در آن موجود است؛ لذا صحیفه سجادیه تنوع موضوعی فوق‌العاده‌ای هم در مسائل شخصی و سیاسی و هم در مسائل توحیدی و معاد دارد.
صحیفه سجادیه در مسایل سیاسی و توحیدی به چه مواردی اشاره شده است؟
دعای بیست و هفتم صحیفه سجادیه در خصوص مرزداران است، حضرت در سراسر این دعا از لفظی که منحصر به شیعه باشد، استفاده نمی‌کنند، فقط از واژه مسلمین و مؤمنین استفاده می کند، چون در اینجا وحدت جامعه اسلامی برای امام سجاد (ع) بسیار مهم است و به نوعی منافع عمومی جامعه را مطرح می‌کنند که هر کدام از آنها هم نکته‌های فراوانی مانند یکپارچگی جامعه مسلمانان و ضدیت علیه دشمنان دارد. وحدت مسلمانان علیه دشمنان در دعای بیست و هفتم صحیفه سجادیه مدنظر است، البته در دعاهای دیگر مانند دعای عرفه حضرت به مسائل سیاسی می‌پردازد اما این دعا را منحصراً برای مرزداران مطرح نموده است.
باز هم حضرت در دعای بیست و هفتم صحیفه سجادیه از خداوند درخواست می‌کند که به مسلمانان و مرزداران که مدافع جامعه اسلامی هستند، نیرو عنایت فرماید و ثروت و دارایی آنها را فزونی ببخشد؛ این امر بسیار مهم است. جامعه اسلامی زمانی می‌تواند در برابر دشمن بایستد که از جهت اقتصادی غنی و قوی باشد لذا در این دعا داریم "خدایا! بر محمّد و آل آن درود فرست و به عزّتت مرز‌های مسلمانان را محکم و استوار ساز و به نیرویت نگهبانان مرز‌ها را توانایی بخش و عطایای آنان را به توانگری‌ات کامل و سرشار کن". ضمن اینکه یک نکته انگیزشی نیز در این دعای صحیفه سجادیه وجود دارد که حضرت می‌فرماید: پروردگارا خاطر مرزبانان و مدافعان جامعه اسلامی را آسوده بگردان، از اضطراب و دودلی دورشان بگردان. در واقع این دعا‌ها سرشار از نکات و جنبه‌های روانشناسی است که اهل فن می‌توانند با خواندن دعای صحیفه سجادیه متوجه آن شوند.
یا می‌فرماید: خداوندا امداد‌های غیبی خود را متوجه این‌ها کن. همچنین صحیفه سجادیه دعایی علیه دشمنان دارد که می‌فرماید: پروردگار مسائل اقتصادی و یکدلی دشمنان را تضعیف کن، همه این موارد در صحیفه سجادیه قابل مشاهده است. در جای دیگر می‌فرماید: خداوندا خودت ضامن کار‌های نیک باش و مسیر نیکی‌ها را برایشان هموار کن. مضمون این بخش از دعا این است که هدف جامعه اسلامی باید نیکوکاری و ترویج احسان در جامعه باشد، در بخش از این این دعا داریم که "خداوندا این‌ها را تقویت کن". در یک جمله می‌توانیم بگوییم افرادی که در نظام و حکومت مشغول خدمتگزاری هستند، دلشان را محکم و مطمئن کن و ذهن‌شان از لحاظ اقتصادی، خانوادگی، روحی و روانی به قدری یکدل باشد که تمام تمرکزشان برهم زدن نقشه‌های شوم دشمنان باشد.
یا می‌فرماید: خدایا! هر رزمنده‌ای از اهل آیینت یا مجاهدی از پیروان سنّتت که با آنان جنگ کند تا دینت برتر و حزب و گروهت نیرومندتر و نصیب دوستانت کامل‌تر باشد، پس برایش سهولت و آسانی انداز و کار را برایش آماده ساز و پیروزی‌اش را عهده‌دار باش و برای او یاران و هم‌نشینان برگزین و پشتش را قوی کن و درآمدش را کامل فرما و او را به نشاط و خرّمی بهره‌مند ساز و آتش شوق به دنیا و مال و منال را از او فرو نشان و از اندوه تنهایی پناه ده و یاد زن و فرزند را از خاطرش بزدای.
به نظر شما مهمترین اهدافی که در صحیفه سجادیه متجلی است، چیست؟
توجه به نعمت‌های الهی مهمترین اهدافی است که در صحیفه سجادیه متجلی است. یعنی در سراسر صحیفه سجادیه نگاه به نعمت‌های الهی فوق‌العاده برجسته است؛ مثلاً در دعای پانزدهم که دعای بیماری است، امام سجاد (ع) به خداوند عرضه می‌دارد: خدایا! تو را سپاس بر تندرستی بدنم که پیوسته از آن برخوردار بودم و تو را سپاس بر بیماری و مرضی که در جسمم پدید آوردی. ای خدای من! کدام یک از این دو حال، برای سپاس‌گزاری به درگاهت سزاوارتر و کدام یک از این دو وقت، برای سپاس و ثنا به پیشگاهت شایسته‌تر است؟ آیا زمان سلامت که روزی‌های پاکیزه‌ات را در آن برایم گوارا فرمودی و به سبب آن برای به دست آوردن خشنودی و احسانت به من نشاط دادی؛ و مرا همراه آن، بر آنچه که از اطاعتت توفیق دادی، نیرو بخشیدی؟
یا هنگام بیماری که مرا به وسیلۀ آن از ناخالصی‌ها خالص ساختی و نعمت‌هایی که به من هدیه دادی، برای سبک کردن گناهانی که پشتم را گران و سنگین کرده و پاک کردن زشتی‌هایی که در آن فرو رفته‌ام و آگاهی دادن برای این که توبه را فراگیرم و به یادآوردن نعمت‌های قدیم برای محو کردن گناهان بزرگ از پرونده‌ام؟ هر کدام از این نعمت‌های سلامتی و بیماری را میشمارد؛ پس اولین چیزی که در صحیفه سجادیه وجود دارد، تجلی نعمت‌های الهی است و اینکه ما باید همواره نسبت به نعمت‌های الهی شکرگزار باشیم. توحیدمحوری نیز از جمله اهداف متجلی در صحیفه سجادیه است. یعنی شما در سراسر صحیفه سجادیه یک خداشناسی فوق‌العاده‌ای پیدا می‌کنید، خدایی که به شما نزدیک است، خدایی که چاره ساز است، خدایی که می‌توانید با او در خلوت نجوا کنید، خدایی که می‌توانید با او درددل کنید و خدایی که قدرتمند و مشکل گشاست.
سومین نکته‌ای که در صحیفه سجادیه تجلی دارد، وجود مقدس رسول خدا (ص) است. صحیفه سجادیه حدود ۱۸۲ صلوات دارد. این صلوات در گذشته به این صورت مرسوم نبوده است. دعاهای دیگر هم داشتیم که معمولاً به این صورت بوده که «اللَّهُمَّ صَلِّ على محمّدٍ وعلى آلِ محمَّدٍ، كما صَلَّیتَ على إبراهیمَ وعلى آلِ إبراهیمَ » بنابراین در صحیفه سجادیه محوریت رسول خدا (ص) بسیار نمایان است. ضمن اینکه ما یک دعای مخصوص هم در صحیفه سجادیه (دعای دوم صحیفه سجادیه) برای رسول خدا داریم. ما دو نوع دعا داریم؛ یکی دعای نیاز، دیگری دعای ناز. دعای نیاز دعای درخواست است، مثلاً خدایا سلامتی بده، پول بده، آبرو بده اما در دعای ناز (مناجات) ما چیزی از خداوند طلب نمی‌کنیم؛ فقط دوست داریم که با او خلوت و راز و نیاز کنیم. نوع دوم دعا در صحیفه سجادیه فراوان دیده می‌شود. یعنی دعایی که مناجاتی است و دعای درخواستی نیست؛ مثلاً دعای عرفه فقط خداوند را وصف می‌کند که این مورد هم در صحیفه سجادیه بسیار تجلی دارد.
آیا صحیفه سجادیه می تواند جوابگوی آن چه انسان برای سعادت خویش به آن نیاز دارد باشد؟
طبیعی است که صحیفه سجادیه بک مجموعه کامل از دعاهاست ولی قرآن هم باید در کنار آن باشد. ما نمی‌توانیم بگوییم: صحیفه سجادیه یا نهج البلاغه بدون قرآن ما را به سعادت کامل می‌رسانند اما از یک جهت بسیار مهم است، اینکه یک امام معصوم راه رسیدن ما به خداوند را تبیین می‌کند و ما را از راه مطمئن به سمت کمال هدایت می‌کند اما بسنده کردن به صحیفه سجادیه و احادیث، منهای قرآن درست نیست. حتماً باید قرآن در کنار این کتب ازرشمند باشد، صحیفه سجادیه یک راه مطمئن و صحیح برای رسیدن به پروردگار است.
نظر شما