حضرت معصومه(س) «عالمه غیرمتعلمه و شفیعه روز جزا»

خبرگزاری شبستان - خراسان جنوبی؛ زینب روحانی مقدم

 

دهم ربیع الثانی سالروز وفات بانویی بزرگوار از نسل عصمت و طهارت است کسی که ایران اسلامی را از وجود مطهر خود بهره مند نموده و به کریمه اهل بیت (ع) شهرت یافته است؛ آری این روز یادآور وفات درخشان ترین ستاره در میان بانوان هفتمین منظومه ولایت، فاطمه کبری فرزند پاکیزه موسی بن جعفر(ع) است.

 

*مروری بر زندگی بانوی آفتاب

در تاریخ میلاد حضرت معصومه (س)، میان مورّخین اختلاف است. برخی از تاریخ نگاران، ولادت او را سال 173 و عده ای دیگر سال 183 هجری قمری دانسته اند، اما در تاریخ وفات آن حضرت که سال 201 هجری قمری است، اختلافی وجود ندارد.

 

روزی که حضرت معصومه (سلام الله علیها) دیده به جهان گشود، برای حضرت نجمه (سلام الله علیها) و حضرت رضا (علیه السلام) و پدر بزرگوارشان، روز شادی و سرور و وصف ناپذیری بود چرا که دختری از آسمان ولایت و امامت، طلوع کرده بود که قلبها را جلا می داد و چشم‌ها را روشن می کرد و کانون مقدس اهل بیت (علیهم السلام) را گرم می نمود.

 

مادر بزرگوار آن حضرت، نجمه خاتون از بانوان با فضیلتی بود که در رحم پاکش امام رضا (ع) پرورش یافته است و پدر بزرگوارش، حضرت امام موسی کاظم (ع) است.

 

حضرت فاطمه معصومه (س) جایگاه رفیعی نزد امامان بزرگوار دارد، به طوری که حتی پیش از تولد بانوی آفتاب از شأن و مقام و محل دفن و ثواب زیارت وی سخن گفته اند.

 

فاطمه (سلام الله علیها) در خانواده ای که همگی از دانایان، فرزانگان و پرهیزگاران عصر خویش بودند، تحت تربیت و ولایت پدر و مادر و برادر معصومش، دانش آموخت و به حدیث و سنّت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) تسلط یافت.

 

شش ساله بود که پدر بزرگوارش به دستور هارون الرشید، دستگیر و به عراق تبعید و زندانی شد و او به خانه برادر دلسوزش امام رضا (علیه السلام) منتقل گردید تا غم دوری پدر را کمتر احساس کند. به سال 183 هجری قمری، ۱۰ ساله بود که خبر شهادت پدر را شنید.

 

در تمامی این سال‌ها، تنها پناه فاطمه معصومه (سلام الله علیها)، برادر مهربانش امام رضا (علیه السلام) بوده در پنج سال فتنه و جنگی که از (سال 193 ه ق) بر سر جانشینی هارون برپا بود، مدینه بیشترین خسارت را دید و باز هم سخت ترین فشارهای سیاسی و تنگناهای اقتصادی، متوجه امام رضا (علیه السلام) بود، تا مبادا به عنوان امام و جانشین پیامبر (صلی الله علیه و آله) قیام کند و سپاهی گرد آورد.

 

*مسافری از مدینه

با به حکومت رسیدن مأمون (به سال 198) زندگی برای خانواده موسی بن جعفر (علیه السلام) دشوارتر گردید. تا جایی که سرانجام امام رضا (علیه السلام) با اکراه، به خواست مأمون تن دادند و جانشینی ظاهری، او را پذیرفتند.

 

وقتی امام هشتم (علیه السلام) را در شعبان 200 هجری از مدینه به خراسان می بردند، خانواده خویش را جمع نمود و به آنها فرمود: این آخرین دیدار ماست من دیگر حرم جدّم را نخواهم دید. و بدین سان، دیگر بار فاطمه معصومه (سلام الله علیها) به رنج دوری عزیزترین کَسِ خویش مبتلا گردید.

 

در آغازین ماه های سال 201 هجری، فاطمه معصومه (سلام الله علیها) که در اشتیاق برادر می سوخت از آزادی و امنیت نسبی به دست آمده استفاده کرد و با کاروان خراسان، عازم دیدار برادر گردید. اما چون کاروان به نزدیک ساوه رسید، بیماری سختی آن بانو را از ادامه سفر باز داشت.

 

خبر حضور فاطمه معصومه (سلام الله علیها) در ساوه و بیماری ایشان به قم رسید. بزرگان شهر، از جمله موسی بن خزرج اشعری (صحابه امام رضا (علیه السلام)) به سرعت به ساوه شتافتند تا آن حضرت را به قم دعوت کنند و در قم از ایشان مراقبت و پذیرایی نمایند.

 

قمی ها شبانگاه به ساوه رسیدند و بامدادان، پس از آنکه بانوان همراه و محارم حضرت، ایشان را در کجاوه نهادند، موسی خود، رسام ناقه را بر دوش و راه قم را در پیش گرفت و در قم نیز، در سرای خویش، میزبانی آن حضرت را عهده دار گردید.

 

مردم قم با شور و شادی از دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) استقبال نمودند. خانه موسی بن خزرج محل آمد و شد و عیادت زنان و مردان دوستدار اهل بیت (علیه السلام) و محدثان و راویان حدیث و جویندگان حکمت و معنویت گردیده بود.

 

آن حضرت در طول هفده روز حضور خود در قم، در سرای موسی بن خزرج عبادتگاهی داشت که امروزه آن مکان شریف به یادگار مانده است و در آن سرای بزرگ، حجره هایی مخصوص طلاب علوم دینی ساخته شده است و در کنار آن مسجد باشکوهی بنا کرده اند؛ سرانجام بانوی آفتاب در روز دهم ربیع الثانی سال 201 هجری قمری به دیدار معبود شتافت.

 

هجرت آن بانوی عالی قدر از مدینه به ایران با توجه به مقامات علمی و عرفانی و بینش سیاسی و اجتماعی او، فقط به منظور دیدار برادر و امامش نبود؛ بلکه هجرت او برای شکل گیری مذهب تشیع و گسترش آن در ایران بود. حضرت معصومه (س) آمد تا انقلابی در جهت گسترش فرهنگ ولایت و امامت به وجود آورد و مردم هوشمند ایران را به مکتب تشیع متوجه سازد.

 

*فضیلت زیارت بانوی شفاعت

شیعیان فاطمه معصومه(س) را بزرگ می‌دارند، برای زیارت او اهمیت قائل‌اند و روایاتی درباره او نقل می‌کنند که از شفاعت وی برای شیعیان سخن گفته شده و بهشت پاداش زیارت او دانسته شده است؛ گفته شده پس از حضرت زهرا(س)، او تنها زنی است که از امامان برای او زیارتنامه روایت شده است.

 

درباره ثواب زیارت حضرت معصومه (س)، امام موسی بن جعفر و علی بن موسی الرضا و امام جواد (علیهم السلام) با تعبیرات گوناگون مطالبی فرموده اند که در کلام آن ها به زیارت کننده آن بانو تضمین بهشت داده شده است در این جا به یک حدیث بسنده می کنیم: «امام هشتم در ملاقات با سعد اشعری فرمود: ای سعد! در پیش شما از ما قبری است. عرض کردم: فدایت شوم مقصود شما قبر فاطمه دختر موسی بن جعفر (س) است؟ فرمود: بلی. سپس فرمود: من زارها عارفا بحقها فله الجنة؛ هر کس قبر او را زیارت کند و حقش را بشناسد و به مقام و منزلت وی آگاه باشد، پاداش او بهشت است.»

 

البته روشن است که ضمانت بهشت برای زائر حضرت معصومه (س) و یا هر معصوم دیگری، منوط به آن است که زیارت با همه شرایطش صورت گیرد؛ یعنی زائر باید به عمل صالح و اخلاص، آراسته باشد.

 

در حدیث دیگری امام رضا (علیه السلام) در روایتى دیگر مى فرماید: «هر کس نتواند به زیارت من بیاید، برادرم را در رى یا خواهرم را در «قم» زیارت کند که ثواب زیارت مرا در مى یابد.»

 

امام صادق(ع) می فرماید: «سَتُدْفَنُ فِیهَا امرَأَةٌ منْ أَوْلَادِی تُسَمَّی فَاطِمَة فَمَنْ زَارَهَا وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ؛ به زودی در آنجا (قم) زنی از اولاد من دفن می شود که نام او فاطمه است، پس هر کسی او را زیارت کند، بهشت بر او واجب می شود.» و در حدیث دیگری حضرت صادق(ع) آمده است که «أَنَّ زِیارَتَهَا تُعَادِلُ الْجَنَّةَ؛ به راستی زیارت او (معصومه(ع) برابر با بهشت است.»

 

گفتگوی خبرنگار شبستان با حجت الاسلام «حسن صباغیان»، کارشناس مذهبی و امام جمعه زیرکوه در خصوص این بانوی کریمه را در زیر می‌خوانید؛

 

۱- مهمترین ویژگی اخلاقی حضرت معصومه(س) چه بود؟ حضرت معصومه (سلام الله علیها) تالی تلو معصوم بودند و از ویژگی‌های ممتازی نسبت به سایر امامزادگان برخوردار هستند و فاصله حضرت با بسیاری از امامزادگان بسیار زیاد است و یکی از بزرگترین ویژگی های حضرت این است که عالمه غیر متعلمه بودند.

 

حضرت معصومه(س) هرچند پیامبر و امام نیست؛ ولی شواهد و قرائنی وجود دارد که تأیید می‌کند که ایشان نیز در همین سن کوتاه خودشان، آن چنان در سلوک معنوی طی طریق کرده بودند که مظهر اسماءالحسناء شده بودند و علوم اکتسابی برای آن حضرت از سنخ و جنس علم حضوری شده بود و شخصیت «معلمه غیر متعلمه» داشتند که مکتب نرفته و معلم ندیده بر علوم احاطه داشتند.

 

البته همان طور که عرض کردم ایشان سایر صفات عملی و کاربردی یک معصوم زاده از قبیل تقوای الهی چه فردی چه اجتماعی را در حد کمال دارا بودند و حضرت نمونه یک زن تراز اسلام بودند به طوری که می توان از ایشان در جایگاه حقیقت یک انسان عرشی نام برد.

 

۲- لقب «معصومه» را چه کسی به بانوی آفتاب داد و به چه علت؟ لقب معصومه را برادر بزرگوارشان امام رضا (علیه السلام) به ایشان اعطا کردند اگر چه حضرت دارای القاب فراوانی از جمله طاهره، حمیده، بره، رشیده، تقیه، نقیه، مرضیه، سیده، رضیه، اخت الرضا، صدیقه و ... نیز هستند.

 

اما یکی از القاب مشهور حضرت فاطمه، دختر موسی بن جعفر (ع) «معصومه» است که این سؤال را در پی دارد که آیا این لقب، به دلیل «عصمت» آن بزرگوار است؟ در پاسخ باید گفت: آری حضرت عصمتی در جایگاه خودشان داشته اند آن گونه که در روایت آمده، حضرت علی بن موسی الرضا (ع) فرمود: «من زار المعصومه بقم کمن زارنی: هرکس معصومه (س) را در قم زیارت کند، مثل کسی است که مرا زیارت کرده است.» و امام رضا (ع) در این روایت، آن حضرت را به لقب معصومه نامید.

 

۳- چرا به ایشان «شفیعه روز جزا» می گویند؟ اینکه حضرت را شفیعه روز جزا می‌نامند به دو دلیل است؛ اول اینکه امام صادق (ع) فرمود: «الا وان قم الکوفه الغیره، الا ان الجنه ثمانیه ابواب، ثلاثه منها الی قم، نقبض فیها امراه هی من ولدی و اسمها فاطمه بنت موسی، و تدخل بشفاعتها الجنه باجمعهم؛ قم کوفه کوچک است و بهشت هشت در دارد، سه در از آن ها به روی قم باز است و بانویی از فرزندان من در آن جا دفن خواهد شد که فاطمه دختر موسی نام دارد و با شفاعت وی همه شیعیان وارد بهشت می­ شوند» بدانید که شفاعت جمیع شیعیان مقام والایی است که به اشخاص عادی، اعطا نمی شود.

 

دلیل دوم اینکه فراز پایانی زیارتنامه حضرت معصومه (س) طبق نقل امام هشتم (ع) به این حقیقت اشاره دارد: «یا فاطمه اشفعی لی فی الجنه فان لک عندالله شان من الشان» پس حضرت معصومه سلام الله علیها شفیعه روز جزا هستند.

 

۴- راز عدم ازدواج حضرت معصومه (س) چیست؟ یکی از دلائل عدم ازدواج حضرت معصومه(س) این است که امام کاظم علیه السلام در وصیت نامه خود می فرمایند: «ولا یزوج بناتی احد من اخوتهن من امهاتهن ولا سلطان ولا عم الا برأیه ومشورته، فان فعلوا ذلک فقد خالفوا الله ورسوله وجاهدوه فی ملکه، وهو اعرف بمناکح قومه، فان اراد ان یزوج زوج، وان اراد ان یترک ترک؛ هیچ یک از دخترانم را نباید برداران مادری و سلاطین و یا عموهایشان شوهر دهند، مگر با نظر و مشورت حضرت رضا(ع) اگر بدون اجازه او به چنین کاری اقدام کنند، با خدا و رسول خدا مخالفت ورزیده اند و در سلطنت خدا منازعه نموده اند، زیرا او به مصالح قومش در امر ازدواج آگاهتر است، پس هرکس را او تزویج دهد اطاعت کند و هرکسی را او تزویج نکند فرمان برد».

 

باید متذکر شد که در این وصیتنامه حضرت(ع) بیشتر خواستند، به فرزندان خود اعلام کنند که حجت خدا بعد از وی حضرت رضا(ع) است و باید در هر موردی از جمله مسئله ازدواج از آن حضرت اطاعت و اجازه بگیرند بنابر بیان فوق باید گفت قطعا اگر ازدواج حضرت معصومه سلام الله علیها با شرایط فوق میسر می شد حضرت(س) به سنت قطعی پیامبر اسلام (ص) عمل می کردند اما وجود مقدس حضرت معصومه(س) برای ازدواج مطیع محض امام رضا علیه السلام بودند که این شرایط فراهم نشده بود.

 

دلیل دیگر خفقان شدید هارونی است، اختناق در عصر هارون الرشید به جایی رسیده بود که کسی جرأت نداشت به در خانه‌ امام کاظم(ع) آمد و شد کند، کجا رسد به اینکه آرزوی دامادی آن حضرت(س) را در سر بپروراند و این دلیل می تواند دلیل منطقی و درستی بر عدم ازدواج حضرت معصومه سلام الله علیها باشد.

 

۵- ایشان در دفاع از امامت چه نقشی را ایفا کردند؟ حضرت معصومه(س) چه در دوران هارون و چه در دوران مأمون با نقل احادیث متواتر و قطعی مربوط به امامت و خلافت امیرمؤمنان(ع) و امامان بعد از ایشان اقداماتی را انجام داد که یکی از آن ها بیان حدیث غدیر است که کم کم به فراموشی سپرده شده بود و این حدیث توسط فاطمیات به صورت زنجیره وار بیان شده است و به گوش مردم رسانده شده می شد و حضرت فاطمه معصومه(س) یکی از کسانی است که در بیان آن همت گماشته است.

 

این حدیث از حضرت فاطمه معصومه(س) به نقل از فاطمه دختر امام صادق، از فاطمه دختر امام باقر، از فاطمه دختر امام سجّاد، از فاطمه و سکینه دختران امام حسین، از امّ کلثوم دختر فاطمه زهرا، از فاطمه زهرا(س) نقل می‌کند که فرمود: «اَنَسِیْتُم قَوْلَ رَسوُلِ اللهِ یَوْمَ غَدْیرِ خُمٍّ: مَنْ کَنْتُ مَولاهُ فَعَلیٍّ مولاهُ؛ آیا سخن رسول خدا(ص) در روز غدیر خم را فراموش کردید که فرمود: هر که من مولای اویم، علی مولای اوست؟»

 

جالب این است که فاطمیّات در طول اعصار در دفاع از امامت و ولایت اهل بیت این حدیث را نقل و منتشر کرده‌اند تا حجّت بر مردم تمام باشد.

 

۶- در مورد مقام علمی حضرت معصومه(س) بفرمایید؟ حضرت معصومه سلام الله علیها در میان خاندانی که سرچشمه علوم عرشی و لدنی و فضایل اخلاقی بودند، رشد و نمو یافت.

 

پس از آن که پدر بزرگوار آن بانوی گرامی به شهادت رسید، فرزند ارجمند آن امام یعنی حضرت رضا علیه السلام عهده دار امر تعلیم و تربیت خواهران و برادران خود شد و در اثر توجهات زیاد آن حضرت به حضرت معصومه سلام الله علیها، ایشان از مقام علمی بسیار بالایی برخوردار شدند و به همین دلیل امام رضا علیه السلام، حضرت معصومه سلام الله علیها را «عالمه غیر متعلمه» می نامند.

 

حضرت معصومه سلام الله علیها از نظر علمی و اخلاقی بالاترین مقام را بعد امام رضا علیه السلام در میان فرزندان موسی بن جعفر داشتند این حقیقت از اسامی و القاب و تعریف ها و توصیفاتی که ائمه اطهار(ع) و خود موسی بن جعفر علیه السلام از ایشان داشته اند معلوم می شود.

 

از جمله جمعی از شیعیان به قصد دیدار حضرت موسی بن جعفر علیه السلام و پرسیدن سوالاتی از ایشان به مدینه منوره مشرف شدند و چون امام کاظم(ع) در مسافرت بود، سوالات خود را به حضرت معصومه(س) که در آن هنگام کودکی خردسال بیش نبود، تحویل دادند، فردای آن روز برای بار دیگر به منزل امام شرف حضور پیدا کردند، لیکن هنوز ایشان از سفر برنگشته بودند و چون ناگزیر به بازگشت بودند، مسائل خود را مطالبه نمودند تا در مسافرت بعدی خدمت امام برسند غافل از این که حضرت معصومه(س) جواب پرسش ها را نگاشته است و وقتی پاسخ ها را ملاحظه کردند، بسیار خوشحال شدند و پس از سپاسگزاری فراوان شهر مدینه را ترک گفتند از قضای روزگار در بین راه با موسی بن جعفر علیه السلام مواجه شده، ماجرای خویش را باز گفتند و چون امام پاسخ سوالات را مطالعه کرد، سه بار فرمود: «فداها ابوها ، پدرش فدایش» و این نشان از علم والای حضرت معصومه سلام الله علیها دارد.