آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی/ میراثی ثبت شده در فهرست جهانی یونسکو

به گزارش خبرگزاری شبستان از اردبیل، شیخ صفی الدین اردبیلی از اجداد خاندان سلسله ایرانی و شیعه مذهب صفوی بود که درسال 650 هجری قمری متولد شده است. شیخ صفی الدین اردبیلی، نیای بزرگ صفویان؛ هشتمین نسل از تبار فیروزشاه زرین کلاه بود. فیروزشاه از بومیان ایرانی و کردتبار بود که در منطقه مغان نشیمن گرفته بود. زبان مادری شیخ صفی الدین، تاتی بود و اشعار تاتی او امروزه در دست است. تاتی یکی از زبان های ایرانی و زبان بومی آذربایجان بوده است.

مجموعه نفیس بقعه شیخ صفی‌الدین به نام عارف نامدار شیخ صفی‌الدین اردبیلی جد سلاطین صفویه در سال 735 ه. ق. به دست فرزند وی صدرالدین موسی بنا شد. پس از شروع حکومت صفویه، به سبب ارادت شاهان صفوی به جد خود واحدهای مختلفی به این مجموعه اضافه شد.

به ویژه در دوره شاه عباس اول و از آن جا که وی ارادت فراوانی به شیخ صفی الدین داشت و بسیار به زیارت مقبره وی می ‌رفت، برای تکمیل و تزیین این اثر کارهای فراوانی صورت گرفت. در عصر صفوی، بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد که هم چنان پس از گذشت چندین قرن به عنوان یکی از مفاخر تاریخی و فرهنگی ایران به شمار می‌آید.

آثار بدیع در رشته های هنری مختلف

به گزارش شبستان، یکی از موارد منحصر به فرد این مجموعه این است که این بقعه حاوی ده‌ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته‌های هنری است که از آن جمله می‌توان به عالی‌ترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس و گچ‌بری کتیبه‌های زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی (میر عماد، میر قوام الدین، محمد اسماعیل و...) منبت های ارزنده، نقره کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و تنگ بری و غیره اشاره کرد. این اثر از ساختار معماری فخیمی برخوردار است که گرد هم آمدن فضایل هنری نامبرده، آن را در مجموعه‌های تاریخی ایران شاخص و متمایز نموده‌است.

وضعیت کنونی بقعه

سردر اصلی و کاشی کاری بقعه شیخ صفی الدین تا سال 1321 خورشیدی در ضلع شمالی میدان فعلی عالی قاپو قرار داشته که در آن سال بقایای سردر به دستور اداره کل باستان شناسی برداشته شد و کاشی های معرق آن فعلاً در انبار بقعه نگهداری می‌شوند.

سردر یادشده در زمان شاه عباس دوم برای بقعه ساخته شد و زیر نظر اسماعیل نقاش اردبیلی در سال 1057 به اتمام رسید. در حال حاضر هیچ گونه آثاری از این سردر مشهود نیست. امروزه از ضلع خاوری میدان عالی قاپو با گذشتن از در چوبی بزرگ وارد حیاط مشجر مستطیل شکل بقعه به ابعاد 92*5/26 متر می‌شویم. دور تا دور این حیاط با دیوارهای آجری که از روی ازاره سنگی و به صورت تاقنما ساخته شده محصور گشته‌است.

ضلع خاوری حیاط یادشده با دری به ابعاد 1450*570 سانتی متر غیر مسقف باز می‌شود. این راهرو بینابین حیاط بزرگ مشجر و صحن اصلی قرار دارد. راهروی مذکور با دری در ضلع شمالی به محوطه شهیدگاه و در ضلع جنوبی به محوطه‌ای معروف به «چله خانه» یا قربان گاه مرتبط می‌شود که در سال‌های اخیر در مشرف به شهیدگاه مسدود شده‌است.

دیوارهای جانبی این راهرو دارای طاق نمای کاشی کاری بوده که به مرور زمان ریخته و اکنون قسمتی از آن بازسازی شده‌است. راهرو مذکور با گذشتن از محوطه کوچک درگاه سنگی به صحن اصلی متصل می‌شود. صحن اصلی حیاطی است مستطیل شکل به ابعاد 40/30*10/16 متر مفروش با تخته سنگ های صاف که حوضی در وسط آن قرار دارد. درگذشته در وسط این حوض چاه آبی بوده‌است که با استفاده از سطل و طناب برای وضو گرفتن از آن استفاده می‌شده‌است. این چاه در حال حاضر مسدود شده‌است.

سر در ورودی

ورودی بقعه در جبهة شرقی میدان عالی قاپو قرار دارد که درِ دو لنگة چوبی آن به حیاط بزرگ باز می شود. در مقابل این سردر، در جانب غربی همین میدان، سردر اصلی بقعه به نام عالی قاپو قرار داشته است که در دوران شاه عباس دوم به دست یوسف شاه بن ملک صفیا ساخته شده بود.

چله خانه جدید (قربانگاه)

این بنا که احتمالاً قدیمی ترین عنصر مجموعه است، بیشتر از دیگر بخش ها آسیب دیده و در حال حاضر حیاطی متروک و مربع شکل است که در جبهه غربی آن حجره هایی با نمای آجری و طاق قوسی وجود دارد.

در شمال غربی چلّه خانه و در یکی از حجرات که سقف آن ریخته است، بقایای پلکانی آجری به چشم می خورد که به طبقه فوقانی راه می برد، از این رو به نظر می رسد که چلّه خانه درگذشته طبقة فوقانی نیز داشته است.

اطلاق نام قربانگاه به این مکان نیز از آنجاست که این محل بعد از دوره صفویه و پس از ویرانی به صورت قربانگاه در آمد؛ چنانکه اطلاق واژه جدید به این فضا نیز از آن روست که چله خانة قدیم امروز به صورت حجره هایی دو طبقه در جبهه شمال غربی صحن اصلی واقع شده است.

صحن اصلی یا حیاط داخلی

این صحن ، که به نام حیاط قندیل خانه نیز شناخته می شود، محوطه ای است مستطیل شکل به ابعاد بالغ بر 30.5*16متر که با تخته سنگ های صاف و صیقلی مفروش است و در مرکز آن یک حوض سنگی کم عمق گلبرگی شکل با دوازده تَرک (شاید به نشانة دوازده فرقه قزلباش و یا دوازده امام شیعیان ) تعبیه شده است.

در گذشته یک حلقه چاه آب نیز در کنار این حوض وجود داشته که آب آن را تأمین می کرده اما اکنون روی این چاه را پوشانده اند.

ضلع غربی حیاط که سردر عباسی در آن قرار دارد، یک دیوار سراسری و طاق نمادار آجری است که با کاشی های معرّق تزیین شده است. این دیوار در قسمت شمالی به حجرات کوچک دو طبقه با سقف کوتاه ختم می شود که احتمالاً محل چلّه خانة قدیم بوده است. پنجره های مشبّک کاشی به شیوه گره چینی، نور لازم را به داخل اطاق ها می رساند.

آرامگاه شاه اسماعیل

به گزارش شبستان، این آرامگاه که از شاه نشین قندیل خانه به آن راه می یابند، اطاق کوچکی است به ابعاد 3.5*2.5 متر با پوشش گنبدی آجری مستقر بر روی چهار پیلپوش (سه کنج) و چهار قوس متقاطع که از لبه هر سه کنج به لبه سه کنج دیگر زده شده است؛ به طوری که در منتهاالیه سقف قوسها به ستاره هشت گوش مقعّری تبدیل می شوند.

قسمت بالای دیوارها و سقف به شیوة ماهرانه ای با گل و بته نقاشی و روی آنها با رنگ های مختلف و آب طلا تزیین شده است. دیوارها تا ارتفاع 1.69 متر از کف آرامگاه با کاشی های خشتی آبی لاجوردی که بر روی آنها با آب طلا نقش اندازی شده پوشش داده شده است.

گفتنی است؛ کاشی ها دارای نوعی لعاب تلالؤدار است که با تابش نور جلوه ای خاص پیدا می کند؛ این نوع کاشی نزد اهل فن به کاشی «گازماگازی » مشهور است. کف اتاق دست کم با سه نوع کاشی به رنگ های مختلف فرش شده که نشان دهندة مرمّت های عجولانه دوره های مختلف است.

در نمای بیرونی آرامگاه برجی استوانه ای به ارتفاع هشت متر بنا شده که گنبد عرق چینی کوچکی بر رأس آن قرار گرفته است و بالای گنبد پنج شمشیر به نشانه پنج طایفه ای که شاه اسماعیل را در رسیدن به سلطنت یاری کردند، نصب شده است.

گنبد اللّه اللّه

به گزارش شبستان، این گنبد که بر فراز آرامگاه برجی شیخ صفی قرار گرفته و در واقع هسته مرکزی مجموعه به شمار می رود، به دست صدرالدین موسی ساخته شده است.

نمای بیرونی آن برج آجری استوانه ای شکلی است به ارتفاع 17.5 یا 18 متر و محیط 22 متر که بر روی قاعده سنگی هشت ضلعی قرار گرفته و به گنبدی کم خیز و عرق چینی شکل در بالا ختم می شود.

بر روی بدنه برج با کاشی معقلی فیروزه ای رنگ کلمة جلاله اللّه تکرار شده و بدین سبب آن را گنبد اللّه اللّه نامیده اند.

تزیینات ساقه و خود گنبد نیز با همان کاشی فیروزه ای رنگ در متن آجر و به شکل لوزی های مکرّر اجرا شده است. در محل اتصال برج به ساقه گنبد کتیبه ای از آیات قرآنی به خط ثلث با کاشی معرّق سفید در متن لاجوردی به چشم می خورد.

قبر شیخ در وسط محوطة هشت ضلعی، درون آرامگاه با صندوق چوبی منبّت و خاتم کاری نفیسی پوشیده شده که در گذشته مرصع به جواهرات بوده است. در حاشیه بالای سطوح جانبی آن کتیبه مفصّلی به خط ثلث حکاکی شده است که حاوی عباراتی از جمله نام صاحب آرامگاه است.

بر جبهه شمالی بدنه صندوق نیز لوحه ای از نقره وجود دارد که در آن نام بانی مرقد، العبد موسوی الصفوی در عباراتی آمده است.

مسجد جنت سرا

به گزارش شبستان، در سمت چپ سرسرای ورودی، مسجد جنت سرا قرار گرفته است.

جنت سرا به صورت فضای هشت ضلعی طراحی شده و فاقد محراب است. چنین به نظر می‌رسد که فضای جنت سرا بیش تر برای انجام مراسم صوفیانه و گرفتن مجالس سماع عارفانه بوده و سنگ میدان یا «میدان داشی» آن هنوز در مجموعه بقعه شیخ صفی الدین موجود است.

مسجد جنت سرا در گذشته دور دارای سقف گنبدی بوده که پس از فرو ریختن در دوره قاجاریه، سقفی چوبی و مسطح روی آن ایجاد شد که بر 16 ستون چوبی استوار شده‌است.

مسجد جنت سرا از نمای بیرونی مشرف به صحن داخلی سرسرای عظیمی است که در مقابل آن پنجره مشبک گره چینی نصب شده و در جناحین آن دو نیم قوس در ورودی اتاق متولی قرار گرفته‌است.

قندیل خانه

این بخش در حقیقت قسمت اصلی بناست و دقیقاً رو به روی سرسرای ورودی در دو طبقه قرار گرفته‌است. پنج پنجره چوبی در طبقه فوقانی و پنج پنجره در زیر آن نمای بسیار زیبایی را قندیل خانه بخشیده‌است.

اطلاق نام قندیل خانه نیز به دلیل قندیل های نورانی آنجا بوده که روشنایی آستانه را تأمین می کرده است.

قندیل خانه تالاری است مستطیل شکل به ابعاد 11.5* 6 متر و دو فضای پیوسته در شمال و جنوب آن که طاقی نیم گنبدی هر کدام را پوشش داده است. در سال 946 به دستور شاه طهماسب اول، مقصود کاشانی، فرشی برای قندیل خانه با 33 میلیون گره بافت که بعد از گستردن بر زمین ، نقش آن را بر سقف گهواره ای قندیل خانه به صورت مطلاّ تصویر کردند.

این فرش که کی . ابوت انگلیسی در دورة قاجار آن را ازاردبیل خارج کرده، هم اکنون در موزة ویکتوریا و آلبرت هال لندن به عنوان نفیس ترین قالی دورة صفوی با نام «فرش اردبیل » نگهداری می شود. سقفی نیز که نقشة این فرش در آن تصویر شده بود، در زلزلة سال 1264 فروریخت.

سقف فعلی احتمالاً در دورة قاجار یا در 1314 ساخته شده است. دو نیم گنبد جنوبی و شمالی تالار که با گچ ساخته شده و روی آنها با مقرنس ورنگ و روغن زینت یافته تا حدودی از سادگی سقف گچی فعلی کاسته است. طاق شاه نشین نیز در مقابل آرامگاه شیخ صفی به طاقی کوچکتر که تزیینات ناودانی (خیاره ای) دارد و ازشیوه های معمول در بناهای قرون هشتم تا دهم بوده، ختم می شود.

شاه نشین تالار که در انتهای جنوبی قندیل خانه واقع شده و بیش از شصت سانتیمتر از کف رواق بلندتر است، با دو پلة مرمری و یک در و نرده ای نقره ای از قسمت اصلی تالار جدا می شود

در سمت راست این نرده علامتی نصب شده که می گویند شاه اسماعیل صفوی در جنگ چالدران آن را در دست داشته است.

چینی خانه

به گزارش شبستان، چینی خانه در قسمت خاوری قندیل خانه یا رواق اصلی قرار گرفته که با دو ورودی باریک با دارالحفاظ ارتباط می‌یابد. ساختمان چینی خانه دارای چهار شاه نشین و دارای طاق نماهای فوق العاده زیبا و نفیس از نوع مقرنس گچی است که روی آن نقاشی و طلاکاری شده‌است.

هماهنگی و توازن رنگ ها با سطوح مقرنس از اسلیم ها و گل های مختلف منظره‌ای شگفت انگیز را ایجاد کرده‌است.

گفتنی است؛ این مکان در دوره صفویه محل نگهداری ظروف زرینه، سیمینه و ظروف سفارشی شاه عباس اول از کشور چین بوده‌است.

لازم به ذکر است آرامگاه و خانگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در تاریخ 9 مرداد 1389 به فهرست میراث جهانی یونسکو افزوده‌شد.

پایان پیام/