دیوار شهرها و روستاهای ایران به مثابه رسانه های انقلابی

علی هادیلو: از تابستان سال 57، دیوار شهر ها و حتی روستاهای ایران نقش وسایل ارتباط جمعی را ایفا می کرد و هزاران شعار با قلم مو، رنگ اسپری، ماژیک، گچ، ذغال، زغال، مداد و خودکار و حتی خون بر آنها نقش بست. چرا که مردم به وسال ارتباط جمعی مدرن برای رسیدن به قصد و نیت خود دسترسی نداشتند. شاید با اطمینان بتوان گفت، در طول تاریخ این کشور، هرگز در چنین سطح وسیعی و با چنین حجمی، دیوارها جایی برای پیام دادن به مردم نشده بود. در آن سال دیوارهای ساختمانها، کیوسک های تلفن، در و تابلوی مغازه ها و حتی تابلوهای راهنمایی و رانندگی، جاهای ثابتی بود که به وسیله مردم روی آنها پیام نوشته می شد. گاهی نیز شعارها روی وسایل نقلیه و حتی آمبولانسها نیز نقش می بست.

این واکنش نتیجه منطقی در دروان قبل از انقلاب یا بحران های اجتماعی و سیاسی است. البته همیشه حالت اعتراضی به حاکمیت ندارد گاه در زمان انتخابات با هدف حمایت از کاندیدای خاص و یا در آستانه مسابقات ورزشی در حمایت از تیم خاصی دنبال می شود، بنابراین دیوارنویسی در مقاطع مختلف زمانی با انگیزه‌های مختلفی انجام می‌شود. که در اینجا کارکرد دیوار نویسی در پیروزی انقلاب اسلامی مورد مداقه قرار گرفته است.

لغت گرافیتی (دیوارنویسی) از واژه گرافیو در زبان ایتالیایی مشتق شده است که به معنی اثر گذاری سریع یا خط خطی است و ممکن است اصل این واژه به " گرافایر"( نوشتن با قلم فلزی ) در لاتین عامیانه باز گردد.

دیوارنویسی بخشی از هنرهای خیابانی ونیز از عناصر اصلی فرهنگ هیپ هاپ به شمار می‌آید. منظور از هنر خیابانی آن بخش از گرافیک است که در کوچه و خیابان و سطح شهر با آن برخورد می‌کنیم. این هنر تاریخچه‌ای بسیار کهن دارد و ریشه در سنگ‌نبشته‌های تاریخی غارها و کتیبه‌های باستانی نقاشی‌های دیواری در ابعاد گوناگون دیده‌اید که از همین دسته‌اند. در سده بیستم و کمابیش هم‌زمان با جنگ جهانی دوم، مشاهده درج نام و نشان گروه‌ها بر روی دیوارها تبدیل به امری عادی شد.

در برخی مواقع این دیوارنویسی‌ها بسیار با دقت و هنرمندانه اجرا می‌شوند و سبک‌های متعددی به خود می‌گیرند. برخی از این آثار بار معنایی بیش‌تری را به دوش می‌کشند که ممکن است حاوی یک پیام اجتماعی یا سیاسی باشد که حتی با استفاده از افشانه‌های رنگی بر روی دیوارها، ساختمانها و قطارها رسم می‌شوند.

در ایران قبل از انقلاب دیوارنویسی مشتمل بر به دو دسته، دیوارنویسی مردمی و دیوارنویسی حکومتی می شد. دسته نخست بیشتر گویای مسائل سیاسی روز مخالفت با سامانه حاکم و یا تبلیغات مشاغل و آگهی‌ها بود. دسته دوم در خدمت تبلیغات عقیدتی حاکم و نمایان ساختن برنامه‌ها و سیاست های رژیم حاکم.

دیوار نویسی را از زاویه دیگری نیز می توان بررسی کرد، آنهم از زوایه توسعه یافتگی و توسعه نیافتگی. در جوامع توسعه یافته که حوزه رسمی و جامعه مدنی تفکیک شده و مدیریت شهری نیز بیشتر متأثر از جامعه مدنی است، دیوار نوشته‌ها کارکردی تحت نظارت مدیریت شهری دارند و به همین دلیل برخی دیوارها به تابلوهایی نقاشی و یا طراحی تبدیل می‌شوند که به زیبایی مبلمان شهری کمک می‌کند و همچنین به رسانه‌ای در تبلیغ توریستی و رونق اقتصادی آن شهر تبدیل می‌شود.

اما دیوار نویسی در جوامع توسعه نیافته یا در حال توسعه با انگیزه های سیاسی دنبال می شود به این صورت که قدرتهای سلطه گرا و بسته تلاش می‌کنند با تسلط بر کلیه رسانه‌ها و جلوگیری از اطلاع رسانی مستقل و آزاد تمام معناهای لازم بر پیام‌های جاری در سطح جامعه را تحت کنترل خود در آورند. بر همین اساس به زعم جان فیسک، پژوهشگر برجسته ارتباطات "رمزهای ایدئولوژی عناصر فوق را در مقوله‌های انسجام و مقبولیت اجتماعی قرار می‌دهند."

برخورد بسته و یکسویه با اطلاع رسانی به انحراف و خشونت در اطلاع رسانی می‌انجامد. بر همین اساس دیوار نوشته‌ها در شرایط عادی به صورت حداقلی و دیوار نوشته‌ها در لحظات بحرانی به صورت حداکثری به شعارهای رادیکال و مخالف نهادهای رسمی در می‌آیند.

در مبارزات انقلابی سال 57 مردم ایران علیه شاه نیز یکی از رسانه‌های مهم و تأثیرگذار،‌ دیوار نوشته‌ها بود. "دیوار نوشته‌ها" همراه با اطلاعیه ها، پیاده کردن متن سخنرانی‌ها و نوار کاست ها، سه رسانه‌ای بودند که در تهییج و بسیج افکار عمومی علیه محمدرضا شاه پهلوی سهم بسیار بسزایی داشت.

دیوار نوشته‌ها به واسطه رساندن پیام‌های خلاصه شده سلبی "مرگ بر شاه" و ایجابی "درود بر خمینی" هم حامل کنشی انقلابی بود و هم در جایگاه رسانه‌ای همگانی قرار داشت.

البته بسیاری از صاحبنظران معتقدند دیوار نوشته‌ها در ایران هیچ نمود زیبایی شناسی نداشتند و تنها شفاهی نوشته‌هایی بودند که عاری از خلاقیت بصری در و دیوار شهرها را اشغال کرده بودند اما دیوار نویسی‌های انقلابی پس از پیروزی انقلاب به نوعی زیبایی شناختی تغییر شکل داد و در ادامه به تبلیغات پروپاگاندا تبدیل شد.
 

دکتر محسنیان راد، استاد ارتباطات معتقد است، در ایران استفاده از دیوارها برای پیام دهی به صورت "پرده برداری" ریشه کهن دارد. در تاریخ معاصر نیز نگارش شعارها بر دیوارها (نه شعارها و جمله های تبلیغاتی برای فروش کالا) در سالهایی چون 1332 و 1342 صورت گرفت، ولی هیچ چون سال 57 دیوارها این چنین انبوه از نوشته نبود.

به اعتقاد وی علت این امر را می توان بالا بودن نسبت با سوادان بویژه در شهرها، افزایش جمعیت و مهمتر از آن مشارکت همه مردم در این امر دانست. علاوه بر این عوامل اصلی، عوامل فرعی دیگری مانند وجود رنگ های اسپری که به سرعت، با کمترین ابزار و آثار بعدی بر روی دست ها، قابل استفاده بود، در این امر می توانست تاثیر داشته باشد.

محسنیان راد، ادامه می دهد: در کنار این دیوار نوشته‌ها، عکس‌های زیادی نیز به چشم می‌خورد که به کمک رنگ اسپری و شابلون‌های آهنری، تخته‌ای و مقوایی بر روی دیوارها ترسیم می‌شد. وی همچنین به نتیجه تحقیقی اشاره می کند که از سال 57 با سرپرستی ایشان و همکاری عده ای دیگر بدست آمده است، به این شرح که در این تحقیق روشن شده، هرچه طول شعارها بیشتر بود افراد از فاصله بیشتری می‌توانستند آن را بخوانند، شعارهایی که با قلم‌مو نوشته می‌شد پررنگ‌تر و در نتیجه خواناتر از شعارهای اسپری بود. برخی از این شعارها به وسیله سازمان‌ها نوشته می‌شد و تعدادی نیز به وسیله توده مردم. غلط‌های املایی و انشایی نیز در میان آنها دیده می‌شد.

وی با بیان اینکه اگرچه عنوان وسیله ارتباط جمعی سنتی را به این دیوار نوشته‌ها دادیم ولی این مجموعه چه از نظر تعداد گیرندگان پیام و چه از نظر محتوا چنان تفاوتی نیز با وسایل ارتباط جمعی مدرن مانند مجله یا روزنامه نداشت، یادآور می شود: در این مجموعه نوشته‌ها، خبر، اطلاعیه، تفسیر، نوشته‌های ادبی، شعر، طنز، کاریکاتور و عکس نیز به چشم می‌خورد، سانسور نیز گه‌گاه از طریق مأموران حکومت نظامی بر روی آن اعمال می‌شد و آنها دیوار نوشته‌ها را با رنگ پاک می‌کردند. اعتراض بر این سانسور نیز از طریق نوشتن شعارهای ننگ با رنگ پاک نمی‌شود در همان محل‌ها به وسیله مردم اعلام می‌شد.

این استاد برجسته ارتبطات به دلایل رونق دیوار نویسی در این دوره اشاره کرده و بر این باور است، در هرجامعه معمولا به هنگام بروز مسائل حساس و بحرانی نظیر انقلاب ها، شورش ها و مسائلی نظیر پیکارهای انتخاباتی، رسانه های قدرتمند و مهمترین وسایل ارتباط جمعی در اختیار گروه‌‌های خاص قرارمی گیرد و اندیشه ها و باورهای عده خاصی ممکن است ‌در هاله ای از ابهام باقی بماند. در همین زمان است که گرایش این عده به استفاده از رسانه های سنتی، سمبل ها، نشانه ها و بطورکلی انتقال مفاهیم با ساده ترین و در دسترس ترین وسایل بیشتر می شود.

وی دیوارنویسی را تنها مختص مواقع حساس و سرنوشت‌ساز سیاسی می خواند که در دوران آرامش و به دلایلی غیر از این، درجامعه شهری به چشم نمی‌آید. زیرا دیوارنویسی در مقاطع مختلف زمانی با انگیزه‌های مختلفی انجام می‌شود.

به گفته محسنیان راد، امروز نیز اگر در میان کارکردهاى گوناگونى که دیوارنویسى در دوره معاصر در ایران داشته، در روزهای آرامش، بیشتر مطالبى که بر دیوار نوشته مى‌شوند کارکرد شعارى، شعرى، پیام‌هاى عاشقانه، تهدید و طنز دارند. مانند جملاتی از قبیل "آشغال نریزید، "استقلال شیره" و ... که افرادی با قصد آشغال ریختن یا پارک‌کردن و یا تیم رقیب را مخاطب قرارمی‌دهد، به همین دلیل است که از دوران پیروزی انقلاب اسلامی تا انتخابات امسال، علی‌رغم اینکه با مسئله چالش برانگیزی برای روی آوردن به دیوارنویسی مواجه نبوده‌ایم، هیچ زمانی هم دیوارهای شهرمان را کاملا خالی از چنین پدیده‌ای نیافته‌ایم.

پایان پیام/