حکایت گمج های جیرده که به اروپا می رود/ زندگی «عطیه روشنفکر» بر چرخ سفالگری می گردد

خبرگزاری شبستان_رشت، مهری شیرمحمدی؛ «جیرده» و روستاهای اطراف آن واقع در شهرستان شفت، از سده های دور تاکنون مرکز تولید انواع ظروف سفالی بوده است. خاک رس و قرمز رنگ این منطقه به هنرمندان سفالگر این امکان را داده است تا بتوانند تولید انبوه داشته باشند.

اگر از سفالگران روستاهای «گیلده» و «خرطوم» بگذریم، ۵۳سال تلاش های «عطیه روشنفکر» را نمی توان نادیده گرفت. بانویی که از هشت سالگی پشت چرخ سفالگری نشسته و اکنون که ۶۱سال سن دارد توانسته در همان کارگاه خانگی‌اش برای ۱۶نفر به صورت مستقیم و غیرمستقیم اشتغالزایی داشته باشد.

کارگاه عطیه روشنفکر در روستای «جیرده» قرار دارد. اگر به جیرده بروید، مغازه های زیادی در این روستا هستند که انواع ظروف سفالی می فروشند. بخش زیادی از ظروف سفالی که در موزه میراث روستایی و بازارهای محلی و حتی پیاده راه فرهنگی رشت عرضه می شود، در کارگاه سفالگری لطیفی تولید می گردد. اگرچه فروشندگان ظروف سفالی می گویند برای تنوع و جوری کار، از دیگر شهرها همچون املش و همدان نیز محصول می آورند، اما ظروف سفالی عطیه روشنفکر با آن رنگ لعاب سبز خوش رنگش، منحصربه‌فرد است و حالا گمج های تولید شده عطیه روشنفکر است، به کشورهای اروپایی نظیر؛ آلمان، فرانسه و کشورهای حاشیه خلیج فارس هم رفته است.

کارگاه عطیه روشنفکر و علی لطیفی، بخشی از حیاط خانه زوجی است که سال‌هاست در جیرده ظروف سفالی تولید می کنند. ورودی حیاط خانه سه کوره بزرگ قرار دارد که با سوخت گاز سفال ها را خشک می کند. در گوشه ای از باغچه سفال هایی که شکسته شده و یا موقع پخت در کوره ترک برداشته است، دیده می شود. علی لطیفی، در میانه حیاط نشسته و گمج هایی که طی یک مرحله خشک شده است را لعاب می زند.

رنگ سبز لعاب اجازه نمی‌دهد شیار سال‌ها کار و تلاش را بر دستانش ببینم، اما از چروک‌های عمیق گوشه چشم‌ها و صورتش گذر چندین دهه زحمت را می‌توان دید. علی لطیفی اکنون ۶۵ سال سن دارد و می‌گوید: حدود ۴۰سال است، ازدواج کردم و ۲۵سال است در این حرفه به همسرم کمک می‌کنم. بیشترین حجم و مراحل تولید سفال با همسرم است. من قبلا در یک شرکت کار می کردم که ۱۸سال است بازنشسته شده ام.

لطیفی از سختی این کار می گوید و می افزاید: خاک های اطراف جیرده برای سفالگری مرغوب است. خاک رس را از باغ و شالیزارهای اطراف تهیه می کنیم و پس از آماده سازی، همسرم گل سفال را روی چرخ سفالگری شکل می دهد. من بیشتر برای پخت و لعاب زنی کمک می کنم. چهار فرزند دارم که هرکدام مشاغل خود را دارند ولی در کار سفال نیز با ما همکاری می کنند.

وی ادامه می دهد: چندسال پیش از اداره میراث فرهنگی به کارگاه ما آمدند و به همسرم امتیاز هنری دادند، آن زمان کوره پخت سفال نداشتیم و سفال خام را برای پخت به روستای دیگری می بردیم. بعد از آن تصمیم گرفتیم خودمان کوره تهیه کنیم.

عطیه روشنفکر ۶۱ سال سن دارد و می‌گوید: خانواده من در جیرده نسل اندر نسل سفالگر بودند و من از بچگی وارد کار سفالگری شدم. مادرم سفالگر بود و من با نگاه کردن از روی دست مادرم یاد گرفتم. به یاد دارم وقتی مرا برای رفتن به مدرسه نام‌نویسی کردند، به مادر می‌گفتم من نمی‌خواهم درس بخوانم به آقاجان بگو مرا دیگر به مدرسه نفرستد، می‌خواهم مثل تو سفالگری کنم. یادم است وقتی از مدرسه می‌آمدم، بلافاصله لباس مدرسه را در می‌آوردم و می‌رفتم پشت چرخ سفالگری مادرم می‌نشستم.

انبار حیاط پر است از سفال‌های پخته شده که لعاب‌های سبزرنگ و براق آن، حسابی مشتری پسند است و گمج‌های چیده شده در انبار و در سایزهای مختلف، مرا به یاد آرم شهری انداخت که صاحب برند شهر خلاق خوراک است. با دیدن آن همه کوزه و ظرف سفالی ناخودآگاه این رباعی حکیم عمر خیام را زمزمه کردم: در کارگه کوزه‌گری رفتم دوش/ دیدم دو هزار کوزه گویا و خموش/ ناگاه یکی کوزه برآورد خروش/کو کوزه‌گر و کوزه‌خر و کوزه فروش.

روشنفکر می‌گوید: بیشترین تولید و فروش ما قابلمه‌های سفالی موسوم به «گمج» است. البته محصولات دیگری هم تولید می‌کنیم. خم سفالی، کوزه سفالی، نمکیار( ظرف مخصوص ساییدن مغز گردو، سبزی و انارترش و ...)، گیلی تابه (ظرف مخصوص برشته کردن تخمه )، تالک (ظرف سفالین دودسته)، تنگ آب، تنور نان‌پزی، ظروف نگهداری مواد، سرویس قوری و فنجان، حلقه‌های سر چاه، گلدان و کوزه‌های سفالی و... .

وی با اشاره به چرخ سفالگری‌اش که هنوز آن را به شیوه سنتی می‌گرداند، می‌گوید: خیلی از سفالگرها الان از چرخ‌هایی استفاده می‌کنند که با برق کار می‌کند ولی چرخ من هنوز به شیوه سنتی به گردش در می‌آید.

هم او درباره روش پخت در کوره‌ها هم می‌گوید: این کوره‌ها را چهار سال است که از بجنورد خریداری کرده‌ام. قبلا ظروف سفالی را درست می‌کردم و می‌بردم به روستای خرطوم، آنجا کوره بزرگی بود که با هیزم سفال‌ها را می‌پخت. البته یک کوره کوچک گوشه حیاط برای خودم درست کرده بودم که با هیزم می‌سوخت ولی کفاف این همه ظرف را نمی‌داد.

روشنفکر می‌افزاید: به‌جز اعضای خانواده، در کارگاه من چهار نفر به‌صورت مستقیم و ۱۲ نفر به صورت غیرمستقیم سفال تولید می‌کنند و سفال‌های تولید شده را به‌صورت مستقیم و یا اینترنتی به فروش می‌رسانیم. گمج‌ها و ظروف سفالی کارگاه ما به خیلی از کشورها نظیر آلمان و فرانسه و کشورهای حوزه خلیج فارس صادر شده است.

هم او درباره ویژگی‌های لعاب ظرف‌هایش می‌گوید: سفال‌های کارگاه لطیفی سبز رنگ است که از ترکیب یک نوع رنگ گیاهی و قلع و مس تهیه می‌شود، ولی برخی از کارگاه‌ها از سرب برای رنگ کردن استفاده می‌کنند که متمایل به آبی است.

عطیه روشنفکر به قول خودش توانسته هنر سفالگری خانواده را تنوع ببخشد و در این باره می گوید: اجداد ما فقط گمج تولید می‌کردند، ولی من توانستم تنوعی به این محصولات بدهم و علاوه بر گمج محصولات دیگری هم تولید کنم.