به گزارش خبرگزاری شبستان و به نقل از روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، «محسن حاجی زین‌العابدینی»، عضو هیئت علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی و عضو انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران در یادداشتی با عنوان « کتابخانه سبز ملی» به تشریح وضعیت واقدامات کتابخانه ملی ایران در حوزه کتابخانه‌های سبز و دوستدار محیط زیست پرداخت و چنین آورد: وجود افراد صاحب نظر حوزه توسعه پایدار و پیاده سازی طرح‌های کتابخانه سبز و همراهی با مؤسسات بین المللی مانند ایفلا، باعث شده است کتابخانه ملی ایران؛ فرهنگ سازی خوبی در زمینه کتابخانه سبز داشته باشد و زمینه‌های ارائه تجربیات ویژه در این حوزه را به کشورهای دیگر و کتابخانه‌های کشورمان فراهم آورد.
رفتارهای بشر خیلی عجیب و غریب است. خودش با دستان خودش به تخریب همه داشته‌هایش می‌پردازد و بعد در حسرت همان هایی که خودش خراب کرده آه و حسرت سر می‌دهد. انسان‌های امروزی در کار تولید پرورش انبوه صنعتی میوه و سبزی و خوراکی‌ها هستند تا بتوانند جامعه را سیر کنند و پول بیشتری به دست بیاورند. اما همه در حسرت عطر توت فرنگی و طالبی طبیعی و قدیمی هم هستند که به سبب زندگی‌های مثلاً مدرنی که انسانها ساخته‌اند، کم کم عطر و طعمشان دارد به فراموشی سپرده می‌شود.
یوال نوح هراری در کتاب انسان خداگونه به مقایسه زندگی انسان نخستین که از آن با عنوان «انسان خوراک جو» یاد می‌کند با زندگی انسان بعد از انقلاب شناختی (یعنی هفتاد هزار سال پیش) که انسان وارد عصر کشاورزی و صنعتی می‌شود می‌پردازد. طبق استدلالی که می‌کند زندگی انسان اولیه به مراتب بهتر از زندگی است که انسان عصرهای بعد حتی انسان امروز دارد. چرا که او دائم در طبیعت بکر به دنبال غذای کاملاً طبیعی و شکاری به اندازه نیازش بوده و اگر غذایش تأمین می‌شد، می‌توانسته به استراحت بپردازد.
اما انسان های امروزی به مراتب بیشتر و سخت‌تر از او کار می‌کنند و غذاها و میوه‌هایی که مصرف می‌کنند در مقایسه کیفیت پائین تری دارند و اگر خیلی پولدار و در عین حال خوش شانس باشند، بتوانند به میوه‌ها و غذاهای ارگانیکی مثل توت فرنگی و سیب و سایر میوه‌های کاملاً طبیعی که انسان نخستین استفاده می‌کرده دست پیدا کنند. آن هم خوراکی‌هایی که در شرایط امروزین جهان به دست آمده‌اند نه در جهانی کاملاً بکر و دست نخورده و ارگانیک واقعی.
موضوع کتابخانه‌های سبز هم چیزی شبیه به این است. یار در خانه و ما گرد جهان می‌گردیم. یعنی اینکه در گام اول ما چیزی را خراب نکنیم و محیط زیست را به نابودی نکشانیم و حواسمان به یک پوست کوچک شکلات که از دستمان می افتد تا تخریب فله‌ای محیط زیست و جهان باشد و در گام بعدی به دنبال این باشیم که بهترین شرایط را فراهم کنیم. حقیقت این است که در زمینه محیط زیست هم مانند اتفاقی که برای کل جهان و کائنات و رفتارهای انسانی افتاده است، ما راه افراط را به سرعت پیموده‌ایم و حالا به دنبال مسیر بازگشت به نقطه صفر و پالوده کردن جهانِ آلوده به مدد آموزه‌های سبز اندیشانه هستیم.
در ابتدا تعریف رایج کتابخانه سبز را به نقل از مدخل «کتابخانه سبز» دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی ارائه می‌کنیم و بعد به صورت مختصر به برخی از جنبه‌های کتابخانه سبز می‌پردازیم.
«کتابخانه‌ای است که در آن با به‌کار بستن تدبیرهای مناسب اثرات منفی بنا و فعالیت‌های کتابخانه بر محیط زیست طبیعی به حداقل می‌رسد. مهمترین این تدبیرها تعیین محل مناسب برای ساختمان، استفاده از مصالح طبیعی و فرآورده‌های تجزیه‌پذیر در بنا- تهیه تجهیزات کمتر آسیب‌رسان- صرفه‌جویی در مصرف آب، انرژی و مواد (ازجمله کاغذ) و بازیافت پسماند است. علاوه بر اینها کتابخانه سبز خود را موظف می‌داند منابع اطلاعاتی مروج حفظ و حمایت از محیط زیست را برای جامعه کتابخانه تهیه کند و با به‌کار زدن انواع ابتکارات، آگاهی‌های محیط زیستی را در سطح جامعه بالفعل و بالقوه کتابخانه ترویج دهد.»
اگر بخواهیم چند مؤلفه اصلی را برای کتابخانه سبز در نظر بگیریم می‌توانیم به چنین دسته بندی فکر کنیم:
· تفکر و فرهنگ سبز
· معماری و مکان‌یابی سبز
· تجهیزات سبز
· فضای سبز
· خدمات اطلاعاتی به شیوه سبز
· منابع و خدمات با موضوع سبز
تفکر و فرهنگ سبز: یعنی رفتارهای سبز و زیست محیطانه از اساس باید مبتنی بر جهان‌بینی باشند که سبز بودن از ارکان بنیادین آن به شمار آید. به این معنا که در همه شئونی که به کتابخانه و مدیریت آن باز می‌گردد، چه از زمان شکل‌گیری و چه در زمان ارائه خدمات نهایی، در کنار همه اصول و چارچوب‌هایی که ترسیم می‌شود، عنصری به نام تفکر سبز، حضوری دائمی داشته باشد.
بنابراین نخستین عنصری که در کتابخانه سبز تبلور پیدا می‌کند، تفکر سبزگرایانه است. این تفکر باعث می‌شود که همواره برای همه خدمات، تصمیم‌ها، تغییرها و هر اتفاق دیگری در کتابخانه که لزوماً باید همه جنبه‌های مختلف را در نظر گرفت، مؤلفه سبزاندیشی هم همواره مدنظر باشد.
معماری و مکان‌یابی سبز: یکی از مهمترین مؤلفه‌های کتابخانه سبز، معماری کتابخانه است. مکان و معماری کتابخانه درصد بسیار بالایی از فعالیت‌های سبزاندیشانه کتابخانه را پوشش می‌دهد. کتابخانه‌ای که در مکانی مناسب از نظر دسترسی مردم واقع شده باشد که لازم نباشد مسیر زیادی را با وسایل نقلیه عمومی و شخصی طی کنند تا به آن برسند، یعنی اینکه در مصرف سوخت صرفه‌جویی می‌کند.
از سوی دیگر هر چه مصرف سوخت‌های فسیلی خودروها کمتر باشد، آلودگی هوا کمتر است. از نظر مکانی، کتابخانه‌ای که در معرض نور و هوای طبیعی قرار دارد امکان استفاده از گرمایش و تهویه طبیعی با باز یا بسته کردن پنجره‌ها را دارد.
همچنین اگر قرار باشد از سلول‌های خورشیدی برای آب گرمکن‌های خورشیدی استفاده شود امکان تابش زیاد خورشید وجود داشته باشد. همین‌طور ساخت خود کتابخانه از مصالحی صورت گرفته باشد که سریع تخریب نشوند و لازم باشد به‌طور مداوم به تعمیر و جایگزینی مصالح یا ساختمان‌ها پرداخت و در صورت تخریب مصالح با سرعت بیشتری امکان جذب آنها در محیط وجود داشته باشد.
نوع معماری کتابخانه هم بسیار مهم است. یعنی طوری طراحی شده باشد که همه قسمت‌ها به نور طبیعی دسترسی داشته باشند و امکان تهویه طبیعی هم وجود داشته باشد. حوادث و صدمات طبیعی و غیرمترقبه نتوانند خساراتی به وجود بیاورند. هم به ساختمان و هم به منابع پر ارزشی که در کتابخانه‌ها نگهداری می‌شوند. چرا که هر خسارتی یعنی بار اضافه بر دوش محیط زیست. به ویژه در کتابخانه‌ها که اگر کتابها و مجلات خراب شوند یعنی اینکه درختان بیشتری باید قطع شوند تا کتابهای جایگزین به دست بیاید.
فضای سبز: وقتی صحبت از کتابخانه سبز می‌شود، اغلب تصویر کتابخانه‌ای پر از گل و گیاه و منابع طبیعی به ذهن می‌آید. این تصور برای کتابخانه سبز صحیح است اما همه ماجرا نیست. بلکه کتابخانه سبز، کتابخانه‌ای است که کمترین میزان مصرف انرژی را داشته و تا جایی که می‌تواند با اقدامات خود به حمایت از محیط‌زیست بپردازد. پرورش گل و گیاه به شرطی که به منابع کتابخانه‌ایصدمه‌ای وارد نکند، هم باعث تولید اکسیژن و هوای پاک می‌شود و هم روحیه کاربران کتابخانه را بهتر می‌کند.
تجهیزات سبز: یکی از مشکلات عمده ساختمانهای جدید، تجهیزاتی است که در آنها به کار برده می‌شود و ممکن است کاملاً برخلاف توصیه‌های زیست محیطی عمل کنند. این موضوع به ویژه در ساختمانهای بزرگی مانند کتابخانه‌ها می‌تواند حادتر باشد. روزآمدسازی تجهیزات برای مصرف کمتر انرژی، تغییر شیرآلات دستی به شیرآلات هوشمند برای کاهش مصرف آب، استفاده از لامپ‌های کم مصرف، استفاده از سوخت‌های کمتر آلوده کننده محیط زیست مانند گاز به جای نفت گاز و مسائل دیگری از این دست می‌تواند در زمره مهمترین توجه کردنها به تجهیزات باشد.
استفاده بهینه کتابخانه‌ها از اینترنت اشیا یکی از مهمترین توصیه‌ها برای رفتن به سمت کتابخانه سبز است. اینترنت اشیا امکان هوشمندسازی ابزار و وسایل را فراهم می‌کند. با استفاده از اینترنت اشیا می‌توان سیستم‌های گرمایشی و سرمایشی را برای دمایی لازم تنظیم کرده و هر لحظه و از راه دور آنها را کنترل کرد. امکان پایش میزان مصرف و ارائه سیستم محاسبه دقیق و بر اساس نیاز انرژی در اینترنت اشیا وجود دارد. جلوگیری از حوادثی نظیر آتش سوزی که خسارات زیست محیطی زیادی دارند و سایر حوادث غیرمترقبه نیز امکان پذیر است.
درست است که اینترنت اشیا در حال حاضر ممکن است کمی گران و لوکس به نظر برسد اما صرفه‌جویی هایی که در پی دارد هزینه‌های آن را جبران می‌کند. میزان استفاده از تجهیزات سرور و شبکه‌ها نیز در کتابخانه سبز اهمیت دارد. چرا که همه تجهیزات شبکه‌ای نیاز به برق دارند که خودش باری بر دوش طبیعت است. از سوی دیگر سرورها گرما و کربن تولید می‌کنند که ضد محیط زیست هستند.
خدمات اطلاعاتی به شیوه سبز: این قسمت مهمترین رسالت کتابخانه‌ها را نشان می‌دهد. یعنی اینکه به جای استفاده بیش از حد از منابع کاغذی و ارائه خدمات حضوری بتوانند خدمات از راه دور و دیجیتال را توسعه بدهد. وقتی کتابخانه همه خدمات را به صورت فیزیکی و حضوری به انجام برساند، یعنی اینکه منابع کاغذی زیادی را باید گردآوری کند که همگی از قطع درختان به دست آمده‌اند.
از سوی دیگر برای ارائه خدمات حضوری لازم است که حتماً محیط فیزیکی با شرایط لازم و مناسب فراهم شود. یعنی اینکه روشنایی، سرمایش و گرمایش لازم ارائه شود. چون کتابخانه‌ها اغلب ساختمانهای بزرگ و معظمی هستند معمولاً سقف‌های بلندی دارند و این یعنی اینکه باید سیستم گرمایش و سرمایش بیشتر کار کنند تا این فضا را از نظر دمایی مناسب نگه دارند. همین‌طور، قدرت نفوذ لامپ‌ها کمتر می‌شود که نیاز به لامپ‌های قوی‌تر و به تعداد بیشتر پیش می‌آید. این یعنی مصرف برق بیشتر و تولید گرمای افزونتر و دهن کجی به محیط زیست.
از طرف دیگر کاربران باید با وسایل نقلیه خودشان را به کتابخانه‌ها برسانند که باعث اتلاف انرژی و سوخت فسیلی وسایل نقلیه می‌شود. دیجیتال سازی منابع و ارائه هر چه بیشتر خدمات از راه دور باعث آلودگی کمتر محیط‌زیست می‌شود. ناگفته نماند که این گونه خدمات به معنای حذف کتابخانه فیزیکی و سنتی نیست. بلکه بسته به شرایط و نیازها باید تلفیقی از هر دو را در نظر داشت.
منابع و خدمات با موضوع سبز: کتابخانه‌ها رسالت مهم آگاه سازی و رشد دانشی جامعه را دارند. لازم است که منابع اطلاعاتی در حمایت از محیط زیست و تفکر سبز به مقدار لازم در کتابخانه‌ها باشد. کتابخانه‌ها باید هم در معرفی این منابع و هم برگزاری کارگاه‌های آموزشی و توانمندسازی مخاطبان در استفاده بهینه از امکانات طبیعی و تفکر سبز اندیشانه فعالانه عمل کنند.
در واقع یک پایه مهم ایجاد فرهنگ و تفکر سبز در جامعه می‌تواند کتابخانه باشد. آگاه سازی مخاطبان از اینکه زباله‌هایمان‌ها در محیط باعث تخریب محیط زیست و صدمه زدن به جانوران و گیاهان می‌شود می‌تواند از مهمترین آموزش‌ها به کودکان و بزرگسالان باشد.
همچنین توجه به این نکته که حضور حیوانات و زیست طبیعی آنها بر اساس نظریه انتخاب طبیعی جهان و متناسب با شرایط محیط زیست صورت گرفته است. احترام به حق حیات آنها و عدم مداخله در چرخه زیست آنها باید جز آگاهی‌های کتابخانه‌ای باشد.
بهتر است کتابخانه این فرهنگ سازی را در ابتدا از خود کتابخانه و کتابداران شروع کند با رعایت مسائلی مانند: استفاده کمتر از کاغذ، اتوماسیون اداری، نصب تجهیزات انرژی خورشیدی، استفاده از تجهیزات کم مصرف، رعایت اصول سبز اندیشی از سوی کتابداران، آموزش مسائل زیست محیطی به کاربران، بازیابی پسماندها، استفاده از انرژی‌های طبیعی و ...
در زمینه کتابخانه‌های سبز سازمانهای نظیر ایفلا، یونسکو، ایزو، سازمان بهداشت جهانی و مؤسسات جهانی، ملی و خصوصی زیادی فعالیت داشته و معیارهایی نظیر لید، ایزو 14000 و غیره را به وجود آورده‌اند که می‌تواند مبنای عمل برای کتابخانه‌های سبز باشد.
با توجه به مسائل ذکر شده می‌توان ارزیابی مختصری از وضعیت کتابخانه ملی ایران از نظر انطباق با معیارهای کتابخانه سبز انجام داد.
کتابخانه ملی از نظر وضعیت فیزیکی مکانی یعنی دسترسی به نور و هوای طبیعی وضعیت خوبی دارد. یعنی در بالای تپه قرار گرفته و امکان استفاده از تابش مستقیم نور آفتاب را دارد. اطراف کتابخانه دره و کوه و درختان فراوان وجود دارد که برای استفاده از هوای خوب در کتابخانه مفید هستند. اما از نظر موقعیت ترافیکی در جایی قرار گرفته است که دسترسی بدون وسیله نقلیه عمومی و خصوصی به آن سخت است. فاصله آن از مترو زیاد است و کاربران به راحتی نمی‌توانند بلافاصله از ایستگاه مترو یا اتوبوس به آن دسترسی داشته باشند. در صورتی که برای مثال ایستگاه کتابخانه ملی فرانسه در پاریس، به فاصله صد متر پیاده روی امکان رسیدن به درب ورودی کتابخانه را فراهم می‌کند.
معماری ساختمان از نظر دسترسی به نور و هوای طبیعی شرایط خوبی را فراهم کرده است. اما از نظر اتلاف انرژی به دلیل راهروهای فراوان و امکان هدر رفتن انرژی به دلیل مجاورت مستقیم با فضای باز معماری مناسبی ندارد. سیستم تهویه ساختمان به گونه‌ای است که امکان مدیریت انرژی گرمایشی و سرمایشی و حتی نور لامپ‌ها در بسیاری از اتاق‌ها و بخش‌های کتابخانه فراهم نیست و سیستم مدیریت متمرکز دارد. به همین دلیل بسیار مشاهده شده است که در اتاق‌های مختلف در تابستان به شدت دما پائین است و در زمستان به شدت بالا و کارکنان مجبور شده‌اند که با نصب روزنامه یا مقوا از این گرما و سرما جلوگیری کنند.
از نظر فضای سبز خوشبختانه در اطراف کتابخانه فضای سبز بسیار خوبی وجود دارد. استفاده از "سقف باغ" (Roof Garden) از جمله چیزهایی است که از ابتدا مورد توجه بوده و علاوه بر کمک به محیط زیست از نظر زیبایی شناختی هم از مزایای ساختمان کتابخانه به شمار می‌آید. همچنین، در فرهنگ سازی برای استفاده از هر مکانی برای پرورش گل و گیاه هم مفید واقع شده است.
در زمینه دورکاری و ارائه خدمات دیجیتال در برخی بخشها مانند پردازش و فناوری عملکرد خوبی داشته است اما از نظر دسترسی به بانک‌های اطلاعاتی داخلی و خارجی و منابع تمام متن کتابخانه، نیازمند سرمایه گذاری بیشتری است.
از نظر استفاده محدود از ظروف یکبار مصرف عملکرد نسبتاً خوبی دارد و در بسیاری از بخشها از لیوان‌های شیشه‌ای و پارچ آب برای پذیرایی‌ها استفاده می‌شود.
در زمینه فناوری های نوین و سیسمتهای هوشمند هم گامهای موثری برداشته شده است که نتایج آنها در قالب بانک‌های اطلاعاتی هوشمند و خدمات با کیفیت دیجیتالی قطعا بر سبزگرایی کتابخانه ملی تاثیرگذار خواهد بود.
خوشبختانه وجود افراد صاحب نظر در حوزه توسعه پایدار و پیاده سازی طرح‌هایی در زمینه کتابخانه سبز و همراهی با مؤسسات بین المللی پیشرو در این زمینه مانند ایفلا، باعث شده است هم کتابخانه ملی فرهنگ سازی نسبتاً خوبی در زمینه کتابخانه سبز داشته باشد و هم زمینه‌های ارائه تجربیات ویژه (Best Practice) در این حوزه را به کشورهای دیگر و کتابخانه‌های کشورمان فراهم آورد.
نظر شما