به گزارش خبرنگار گروه قرآن و معارف خبرگزاری شبستان آنچه در ادامه می آید بخش دوم و پایانی گفتگوی ما با حجت الاسلام و المسلمین رضا وظیفه مند، عضو پژوهشکده باقرالعلوم (ع) و پژوهشگر در حوزه سبک زندگی درباره آموزه های قرآنی و روایات اهل بیت علیهم السلام در مواجهه با بحران ها و چالش های زندگی است.
یکی از چالش های ما در روزهایی با تورم بالا، رفتار هیجانی مردم در خرید است. چه نمونه هایی از رفتار توام با آرامش اهل بیت علیهم السلام در روزهای گرانی و قحطی داریم؟
مثالی از سیره امام صادق علیه السلام می زنم که می تواند الگوی رفتاری خوبی برای خانواده ها در این ایام باشد. در زمان امام صادق علیه السلام در مدینه قحطی آمد، مردم به هیجان افتادند و در پی اندوخته بیشتری بودند که خود همین هم بر دامنه قحطی و آثار آن افزود. امام صادق علیه السلام از غلام خود پرسیدند، آیا اندوخته ای فراهم شده است؟ غلام که احساس می کرد جواب مثبت وی امام را خوشحال می کند، گفت: بلی، به قدر یک سال در خانه گندم داریم و مشکلی از نظر تهیه نان احساس نمی کنیم.
امام علیه السلام، به وی دستور دادند که همه گندم¬ها را به بازار ببرد و به مردم بفروشد! غلام که حیران شده بود، عرض کرد: آقا دیگر توان خرید نداریم و نمی توانیم غذا تهیه کنیم. (همه می خرند ما چگونه بفروشیم).
امام فرمود: مردم قوت خود را چگونه تهیه می کنند. غلام گفت روزانه نان شان را تهیه نموده و گاهی گندم و جو را با هم مخلوط می¬کنند.
حضرت فرمود: گندم ها را بفروش و از فردا روزانه نان تهیه کن، چرا که وقتی مردم محتاجند و ما توان رفع احتیاجشان را نداریم، باید با آنان همدردی کنیم تا همسایه ما بگوید اگر من نان جو می خورم، امام صادق علیه السلام هم نان جو می خورند.
ماجرای بعدی مثال دیگری از سیره امام صـادق عليه السلام است که می توان از آن به عنوان الگویی برای تجارت و فعالیت اقتصادی سالم در بازار در شرایط دشواری نظیر این ایام نام برد. ایشان، هنگامـى كه كارپرداز وى (مصادف كه با سرمايه حضرت به تجارت مصر رفته بـود)، با سـودى كلان بازگشت، فرمـود: « اين سـود خيلـى زياد است با كالاها چه كرديد كه چنيـن سـود هنگفتـى به دست آورديـد؟» مصادف پاسخ داد: «چـون به مصر نزديك شديـم از كاروان¬هایی كه از مصر می¬آمدند از وضع كالاى خويـش پـرسيـديم. دانستيـم كه ايـن كالا مـورد نياز مردم مصر است و در بازار آنجا بسيار ناياب است. از ايـن رو با هـم پيمان بستيم كه كالايمان را جز در برابر هر يك دينار سرمايه يك دينار سـود، كمتر نفروشيم، ايـن بـود كه سـود زيادى بـرديـم». امام عليه السلام فـرمـود: «سبحان الله! عليه مسلمانان هـم پيمان مـى¬شـويد كه كالايتان را جز در برابـر هر دينار سرمايه يك دينار سـود كمتـر نفروشيـد!». سپـس اصل سرمايه اش را بـرداشت و فرمـود: «مـن را به ايـن سـود نيازى نيست. اى مصادف، چكاچك شمشيـرها از كسب روزى حلال آسان تـر است». چـون امـام عليه السلام ايـن گـونه سـود بـردن را اجحـــاف در حق مسلمانان مى دانست به كارگزار خـود اعتراض كرد و از آن سود چيزى بر نگرفت.
از دیدگاه شما، سبک زندگی اسلامی در تولید و مصرف برای عبور از بحران های معیشتی چیست؟
به طور کلی پایه‌ای ترین ارزش‌هایی که از سبك زندگي اسلامي متناسب با این ایام می توان نام برد، عبارتند از: پرکاری و سخت‌کوشی در تولید، قناعت در مصرف و انفاق در توزیع در قالب مشارکت اجتماعی.
پیامبر گرامی اسلام فرمودند: "خُذوا مِنَ الأعمالِ ما تُطيقونَ/ به هر اندازه که تاب و توان دارید، کار کنید." این دستورالعمل، شامل فعالیت های اقتصادی و معیشتی نیز می شود که با توجّه به محدودیت های ناشی از بحران کرونا، رعایت آموزه های بهداشتی مورد تأکید است.
در بخش مصرف نیز گفتنی است که «قناعت» در تنظیم مخارج و هزینه های زندگی نقش راهبردی دارد. قناعت، نه تنها باعث می شود که افرد از بار سنگین و کمرشکن هزینه ها رهایی پیدا کنند، بلکه از دست طمع، حرص و آز ناشی از دنیاطلبی مفرط نیز خلاصی می یابند؛ چراکه امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: مَن قَنِعَ قَلَّ طَمَعُهُ/ هر كه قانع باشد، طمعش اندك مى شود.
در مورد مشارکت اجتماعی که انفاق و صدقه در این ایام از محوری ترین آموزه های دینی مخارج آن است، امیرالمؤمینن می فرمایند: «خَيرُ النّاسِ مَن نَفَعَ النّاسَ»، « خَيرُ النّاسِ مَن تَحَمَّلَ مَؤونَةَ النّاسِ» بهترین و کامل ترین انسان را فردی می داند که برای مردم سودمند باشد و بار هزینه های آنان را بر دوش کشد.
قناعت به عنوان یک راهکار چه زمانی می تواند با اقبال عمومی مواجه شود؟
یکی از مهمترین راهکارها در این زمینه تلاش در جهت «تغییـر دیدگاه» است. جیمز کلییر در کتاب "خرده عادت ها"، داستان مردی را می گوید که روي ویلچر مـی¬نشـست. وقتـی از او می¬پرسیدند که محدود شدن سخت است یا نه؟!، جواب می داد، "من بـه ویلچـر خودم محدود نشدم - این ویلچر مرا آزاد کـرد. اگـر بـه خـاطر ویلچـرم نبـود، مجبور بودم در تختم بمانم و نمی¬توانستم از خانه بیرون بیـایم." همـین تغییـر در دیدگاه، زندگی هر روزه او را کاملاً دگرگون کرده بود.
در مورد «قناعت» نیز رسیدن به این دیدگاه که مهم ترین نتیجه ارزشمند قناعت، «آسایش» فردی و خانوادگی است نه محرومیت از نعمت، بسیار سودمند است. اکتفا کردن به امکانات موجود در بعد فردی و خانوادگی، بسیاری از نگرانی ها را از زندگی دور می سازد. امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرمایند: الرضا ینفی الحزن/ رضایت و قناعت اندوه را از بین می برد.
همچنین آسایشی که از «قناعت» سرچشمه می گیرد، زمینه برخورداری همسران از زندگی دلپذیر و گوارا را در زندگی مشترک فراهم می سازد. امام صادق علیه السلام در روایتی با عنوان «زندگی گوارا» به این نتیجه ارزشمند اشاره کرده و می فرمایند: کسی که پنج چیز در او نباشد، زندگی برایش گوارا نیست؛ سلامت، امنیت، بی نیازی، قناعت و همسر موافق.
راهکار دوم برای افراد و خانواده ها ملحق شدن به فرهنگی است که «قناعت» در آن عـادي محسوب شود. کسی که اطرافش پـر از آدمهاي خوش هیکـل و یا اهل مطالعه باشد، بیـشتر احتمـال دارد ورزش کـردن و مطالعه را به عنوان یک عادت معمول پذیرفته و انجـام دهد. در بحث «قناعت» نیز همین که فردی ببیند، سایرین هر روز به سادگی و با قناعت زندگی می کنند، او هم خواهد توانست مثل آنها رفتار کنـد. فرهنگ افراد در واقـع انتظـارات آن ها از آنچـه "عادي" است را شکل می دهـد؛ بنابراین پیوستن به گروه کسانی کـه به طور معمول «قناعت» می کنند، باعث می شود افراد در کنار یکـدیگر پیشرفت کنند.
چقدر رفتار دولتمردان و مدیران بالادست و ارشد ما می تواند در این باره موثر باشد و در اسلام چه توصیه هایی در این باره شده است؟
راهکار سوم در عملیاتی کردن سبک زندگی مبتنی بر قناعت را می توان از جمله معروف «اَلنّاسُ عَلى دینِ مُلُوکِهِمْ» برگرفت که گرچه به این صورت در روایات اسلامى وارد نشده; ولى واقعیّتى است که مضمون آن در روایات و گفته هاى بزرگان دیده مى شود که مردمان تابع رفتار حاكمان و نخبگان جامعه هستند. در توضیح روان شناختی آن در جهت تبیین رغبت مردم به سوی «قناعت» توجه به این نکته ضروری است که ما انسان ها جذب رفتارهایی می شویم که احترام، تأیید، تحسین و مقام را به ارمغـان بیاورد. به عنوان مثال می خواهیم تنها پدر و مادری باشیم که فرزندان عالی تربیت کرده اند و یا در فلان نقطه خوش آب و هوای شهر زندگی می کنند. این یکی از دلایلی است که انسان ها به عادت های افـراد بـانفوذ این قـدر اهمیـت داده و جذب آن می شوند. آن ها سعی می کنند رفتار آدم هاي موفق را عینـاً تکـرار کنـند؛ زیـرا آرزو دارند خودشان هم مانند آنها موفق شوند. به همین دلیل بسیاري از رفتارهـاي روزانـه افراد، در واقع تقلیدي از کسانی است که تحسین شان کرده و به موقعیت¬شان غبطه می خورند و به همین دلیل است که برای تبلیغات رسانه ای تا این حد هزینه صرف می شود. حال اگر صاحب منصبان و مسئولین جامعه ای در زندگی فردی و خانوادگی خود «قناعت» پیشه باشند، پرواضح است که سایر افراد جامعه نیز به سمت این فضیلت اخلاقی رهنمون می گردند، همان نکته ای که می توان سیره امام صادق علیه السلام در ماجرای قحطی مدینه را بر اساس آن تبیین نمود.
نظر شما