معنویت و اخلاق، چشم انداز قرنطینه کرونا را روشن می کند

به گزارش خبرنگار گروه قرآن و معارف خبرگزاری شبستان، ویروس کرونا و بحران جهانی که با درنوردیدن جهان به وجود آورده و عجز انسان‌ها در مقابل این ویروس، نگاه بسیاری از انسان‌های کره خاکی را به سوی معنویت جلب کرده که شاید تا چند ماه پیش کمتر کسی در دنیای مدرنیته و مخصوصا جهان اولی‌ها بدان فکر هم نکرده باشند، اما امروز انسان‌ها از شرق تا غرب گیتی، با تمام امکانات و سرمایه و دم و دستگاه، خاضعانه در مقابل خداوند زانو زده و نیایش کرده و فقط دعا و پیوند معنوی و در نهایت منجی موعود را راه عبور از بحران و چالش‌های این چنینی و همه شمول می‌دانند. بخش اول گفتگوی ما با حجت الاسلام و المسلمین رضا وظیفه مند، عضو پژوهشکده باقرالعلوم (ع) و پژوهشگر در حوزه سبک زندگی درباره آموزه های قرآنی و روایات اهل بیت علیهم السلام در مواجهه با بحران ها و چالش های زندگی است که در ادامه می آید.

امروز ما با دشواری های معیشتی بسیاری در جامعه روبرو هستیم. راهکارهای قرآن در مواجهه با این شرایط چیست؟

سؤال بسیار خوبی است و اجازه می خواهم قبل از بیان دشواری های معیشتی که در این ایام از طریق ایجاد محدودیت در فعالیت اقتصادی و به دنبال آن کاهش درآمد اقتصادی خانوار، کاهش تولید در سطح جامعه، کاهش عرضه (احتکار)، کم فروشی و  مصرف زیاد می تواند بر افراد و خانواده ها تحمیل شود تا بر اساس آن به برخی از راهکارهایی که در قرآن و معارف اسلامی برای مواجهه با آن ها اشاره شده، بپردازیم، از ضرورت کسب مهارت های مقابله ای سالم در مدیریت موفق شرایط تنیدگی این ایام سخن به میان آوریم که کمک بسیاری به بحث خواهد کرد ان شاءالله.

همان طور که همگان به تجربه دریافتیم، روی دیگر سکه زندگی، سختی ها و مشکلات آن است تا جایی که می توان گفت وقوع سختی و گرفتار شدن افراد، اجتناب ناپذیر است؛ امّا شکست و ناکامی، سرنوشت حتمی دوران سختی های ناشی از بحران کرونا و امثال آن نیست، بلکه می توان گفت فقدان مهارت های لازم برای مقابله خردمندانه با پدیده های ناخوشایند زندگی موجب شکست و ناکامی است.

اولین واکنش انسان در مواجهه با بحران ها و چالش های بزرگ مطابق با قرآن چیست؟

قرآن کریم در آیه 19 و 20 سوره معارج، شایع ترین و فوری ترین واکنش انسان در برابر حوادث ناخوشایند زندگی را «جزع و بی تابی» معرفی می کند. بی تابی که می تواند در قالب هایی همچون سر دادن ناله و فریاد، گله و شکایت از شرایط و حتّی گله از خداوند، اظهار ناتوانی کردن و به دنبال آن سست شدن و دست روی دست گذاشتن خود را نشان داده و با تغییر روال عادی زندگی و بر هم زدن تعال افراد باعث افزایش تنیدگی ها و فشارهای روانی نیز گردد. به همین دلیل است که امام صادق علیه السلام می فرمایند: "اتقوا الله و اصبروا فانه من لم یصبر اهلکه الجزع / از خداوند پروا داشته باشید و بردباری کنید که هر کس صبر نکند، بی تابی کردن او را هلاک سازد."

در واقع آنچه از بیان امام صادق علیه السلام برمی آید این است که تقوا و صبوری راه عبور از شداید روزگار است؟

بله، راه کاهش تنیدگی ها و فشار ناشی از سختی های این روزها «صبر» است. سختی هایی که نه با بی تابی کردن از میان می روند و نه با صبور بودن باقی می مانند، بلکه صبر باعث می گردد انسان از طریق افزایش مقاومت و بردباری، واقعیت های شرایط را پذیرفته و با راه حلی منطقی، سختی های موقعیت تنش آفرین را خردمندانه و بهتر مدیریت کند.

با توجه به اینکه یکی از مهم‌ترین راهبردها در کنترل روند شیوع بیماری در جامعه، اجرای طرح فاصله‌گذاری اجتماعی، توصیه به ماندن در خانه و تعطیلی بخش عمده‌ای از کسب وکارها است، کاهش حجم درآمد خانوارها باعث افزایش مشکلات اقتصادی شده که گرچه امید است ایجاد امکان ادامه فعالیت بنگاه‌های تولیدی و اقتصادی از طریق کاهش فشارهای مالیاتی، حل مشکلات تأمین اجتماعی، تبدیل دارایی‌های منجمد به منابع مالی، بازاریابی و صادرات باعث حفظ اشتغال از یک سو و کمک های بلاعوض، پرداخت تسهیلات و ... بتواند تا حدودی مخارج مصرفی خانواده ها را تأمین کند؛ امّا به‌نظر نمی‌رسد اقدامات یادشده بتواند رفع‌کننده همه نگرانی‌ ها در این زمینه باشد.

آموزه های دینی به ویژه از بُعد ارائه راهکار در چالش های معیشتی چه نسخه ای را به دست ما می دهند؟

ببینید اگرچه مخارج مصرفی شخصی که فرد و یا خانوار برای خوراک، پوشاک، مسکن، ازدواج، حمل و نقل و تفریحات خود هزینه می کند، لازمه حفظ و تداوم زندگی است و از این جهت تأمین آن ها اهمیت دارد؛ امّا امروزه متأسفانه مخارج غیر ضروری خارج از الگوی مصرف باعث تحمیل مشکلات و نارسایی هایی بر اقتصاد خانواده ها شده که راهکار اسلام برای کاستن از هزینه ها «قناعت»، به عنوان اساسی ترین الگوی مصرف است تا با کاهش هزینه های مازاد و غیر ضرور زندگی خانواده ها، تعادل و توازن اقتصادی جامعه در این شرایط حساس برقرار گردد. امام صادق عليه السلام نیز مراد از زندگانی پاک در آیه 97 سوره نحل «فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَوةً طَيِّبَةً/ هر آينه او را به زندگانى پاك و خوشى زنده بداريم» را قناعت می داند. امام علی علیه السلام نیز «قناعت» را عامل ثبات اقتصاد خانواده ها دانسته و می فرمایند: عليك بالعفاف و القنوع فمن أخذ به خفّت عليه المؤن/ بر تو باد که به مشی عفاف و قناعت حرکت کنی که هر کس چنین کند، قطعا هزینه های زندگی بر وی سبک خواهد شد." ایشان همچنین هزینه های وارد بر افراد قانع را سبک تر و قابل تحمل تر نسبت به سایر اقشار جامعه دانسته و می فرمایند: كلّ مؤن الدّنيا خفيفة على القانع و العفيف/  همه مخارج دنیا بر فرد قناعت پیشه و پرهیزگار، سبك و آسان است.

چطور می توانیم در این روزها به یک بازار و داد و ستد اخلاقی تر برسیم؟

این روزها زرق و برق بازار به گونه ای است که ممکن است برخی با سوءاستفاد‌ه از شرایط اضطراری و نیاز مرد‌م، کالا و اجناس ضروری را انباشت کرد‌ه و به قیمتی گزاف عرضه کنند. اسلام برای جلوگیری از جریان های ناسالم اقتصاد‌ی و از بین بردن زمینه های غفلت در چنین شرایطی بر اهمیّت توجّه به امور معنوی و اخلاق انسانی در هنگام داد وستد، تأکید کرده و معتقد است ارتباط با خداوند و گرايش به معنويات باعث خواهد شد با نهادينه شدن فضيلت هاي اخلاقي در جامعه و پرهيز از خصلت هاي ناشايست، در كنار تأمين آرامش روحي افراد، همگرايي اجتماعي تقویت شده و فضاي مناسبی در تثبيت امنيت و عدالت در دوران قرنطینه ناشی از ویروس کرونا ایجاد شود که در نهایت  بستری مناسب براي رشد و شكوفايي اقتصادي فراهم گردد. به عنوان مثال باور به معاد و یادکرد آن یکی از نیرومندترین عوامل درونی اصلاح رفتار و جلوگیری از مفاسد اقتصادی است. قرآن کریم در نهی از کم‌فروشی و نکوهش کم‌فروشان در آیات 4-6 سوره مطففین می‌فرماید: "أَلاَ یَظُنُّ أُولَئِکَ أَنَّهُم مَّبْعُوثُونَ * لِیَوْمٍ عَظِیمٍ * یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ / آیا آنها گمان نمى کنند که برانگیخته مى شوند، * در روزى بزرگ * روزى که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان مى ایستند." واژه «یَظُنُّ» ممکن است اشاره به این داشته باشد که اعتقاد به معاد، هرچند در حدّ گمان، تأثیر عمیقی بر پیشگیری از مفاسد اقتصادی دارد. از این رو، همان گونه که در آیات 37 و 38 سوره نور اشاره شده بازرگانانی که هنگام تجارت پیوسته به یاد معاد هستند، مقام والایی می‌یابند.

سیره اهل بیت علیهم السلام در موقعیت های دشوار و سهمگین زندگی چه بوده است؟

یکی از مواردی که در سیره پیشوایان معصوم به چشم می خورد و مناسب این ایام است توجه به امور معیشتی فقرا و نیازمندان جامعه است که رزمایش های همدلی و مساوات امروزی می تواند جلوه ای از آن باشد. امیرالمؤمنین علی علیه السلام در عهدنامه خویش به «مالک اشتر نخعی» به وی مأموریت می دهد که هیچ گاه از اقشار محروم غفلت نورزد و نیازهای آنان را تأمین کند: «...ثمّ اللّه اللّه فی الطبقة السّفلی..." ایشان علاوه بر فرمان هایی که به کارگزاران خویش جهت تأمین اجتماعی جامعه می دهد، در صحنه میدان نیز به تأمین این قشر در جامعه اقدام می کند تا جایی که خود را پدر یتیمان معرفی کرده و همچون پدر با آنان رفتار می کند.