بوی علم، تاریخ و دین در گذر از میدان بهارستان

خبرگزاری شبستان: مسجد مدرسه ها یادگار دورانی به شمار می روند که به تعلیم و تعلم به چشم عبادتی همسو با کارکردهای عبادی مساجد نگریسته می شد. اگر آموزش علومی چون خط و کتابت از همان آغاز اسلام در مساجد صورت می گرفت، رفته رفته با گسترش علوم مختلف در جامعه اسلامی، نیاز به احداث اماکنی مخصوص به امر آموزش احساس شد و مدارس دینی وجودی مستقل یافتند.

این اماکن که همچنان رابطه خود را با مساجد حفظ کردند، دارای شبستان های متعددی بودند که در اوقات شرعی، درهای خود را به روی مردم نمازگزار می گشودند.

مسجد مدرسه عالی شهید مطهری از جمله این اماکن به شمار می رود که با معماری قدیمی و آنچه به عنوان تاریخچه 130 ساله در خود نهان دارد، ما را بر آن داشت تا برای شناخت هرچه بیشتر ماهیت مسجد مدرسه ها صبح یک روز سرد زمستانی خود را مقابل این بنای تحسین برانگیز در میدان بهارستان تهران بیابیم.

دیوارهای آجری که شاهدی بر اصلی ترین وقایع تاریخ معاصر ایران بودند، بوی علم و تاریخ و دین را توامان به ببیننده منتقل می کردند. بالای سر دری که قرار بود اولین قدم برای تهیه این گزارش را از همان جا برداریم نوشته شده بود: «مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار سابق)»

* شاهدی بر وقایع تاریخ معاصر

میدان بهارستان را قلب تاریخ معاصر ایران می نامند. با ابنیه های قدیمی و وقایعی چون انقلاب مشروطه که بارها نام این میدان را در کتاب های تاریخی تکرار کرده اند. به ضلع شرقی میدان که بروی، به طور حتم گلدسته های مسجد مدرسه شهید مطهری را خواهی دید که بیش از 13 دهه است در زمره آشناترین مناظر در معرض دید رهگذران قرار دارد.

شاید به دلیل همین تکرار باشد که وقتی نشانی مسجد را از رهگذران می پرسیدم، به نشانه تامل، چینی به گوشه ابروی خود می انداختند تا نشانی بنایی که خود بارها دیده و بی تفاوت از کنارش عبور کرده بودیم را نشانم دهند.

به هرحال مسجد مدرسه به انتظار نشسته بود. نه در انتظار ما، که سال هاست آغوش خود را برای محصلان علومی چون فقه و حقوق و فلسفه و کلام، گشوده است. دوشادوش دو نفر از همین محصلان وارد ساختمان مدرسه شدم تا سپس این معماری جالب عصر قجری ساختمان باشد که ما را به گذشته های دور ببرند. زمانی که شاید به چشم ندیده باشیم، اما کاشی کاری ها، گچ بری ها، آیینه کاری ها، پلکان ها، سرستون ها و... در کل معماری اصیل ایرانی، همه با روح و جانمان عجین بودند که اینگونه احساس قرابت داشتیم.

آمدن مان به مدرسه شهید مطهری علاوه بر بازدید از یکی از قدیمی ترین مساجد تهران، اهدافی چون گفتگو با دکتر ابوالقاسم نقیبی از اساتید مدرسه را نیز شامل می شد تا در کنار آشنایی با کارکرد مسجد- مدرسه ها از تحقیقات جامع او درباره این بنای قدیمی بهره ببریم. با راهنمایی دکتر نقیبی بود که متوجه شدیم مسجد مدرسه عالی شهید مطهری در سال 1389 از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی تغییر نام یافته و اکنون با عنوان "دانشگاه شهید مطهری" به کار خود ادامه می دهد.

* وحدت حوزه و دانشگاه

مسجد مدرسه ها یکی از نمادهای تحقق آرمان وحدت حوزه و دانشگاه به شمار می روند. تدریس معارف اسلامی چون فقه، حقوق، فلسفه و کلام با مفاد درسی حوزه و دانشگاه، دانش آموختگانی را به جامعه علمی کشور معرفی می کند که هم در محیط حوزه و هم دانشگاه قادر به فعالیت هستند. دکتر نقیبی در این باره می گوید: این مرکز علمی از پیشینه طولانی در تلفیق نظام آموزشی و مفاد درسی حوزه و دانشگاه برخوردار است و تاکنون بیش از چند هزار فارغ التحصیل موفق در مقاطع مختلف آموزشی داشته است.

فارغ التحصیلانی که دکتر نقیبی از آنها نام می برد، عموما در سه رشته فقه، حقوق، فلسفه و کلام در این مدرسه تحصیل می کنند که به دلیل سطح بالای آموزشی مسجد مدرسه، در صورت واجد شرایط بودن می توانند از مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و نیز دکتری که همگی در اینجا تدریس می شوند، بهره ببرند.

به گفته دکتر نقیبی مسجد مدرسه عالی شهید مطهری شعبه هایی نیز در شهرهایی چون مشهد، دیگر نقاط تهران، زاهدان و یزد دارد که به این وسیله می تواند طلاب و دانشجویان سایر مناطق را تحت پوشش قرار دهد. شعبه هایی که همگی معارف اسلامی را با شیوه های علمی و دانشگاهی تدریس می کنند، تلفیقی عملی از حوزه و دانشگاه را به نمایش می گذارند.

* آموزش با طعم حضور در مسجد

اینکه دانش آموختگان مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری را طلبه بنامیم یا دانشجو، بحثی بود که میان ما و عباس علی محمودی، مسئول کتابخانه مدرسه در گرفت. بحثی که نتیجه خاصی در برنداشت و به این ترتیب بازدید ما با او به برخی از نقاط مدرسه آغاز شد.

به گفته محمودی محیط سنتی و مذهبی این مدرسه یکی از عمده جاذبه هایش برای آن دسته از مشتاقان علوم دینی به شمار می رود که گویی چنین اشتیاقی سابقه ای تاریخی دارد. محمودی در این باره می گوید: مسجد مدرسه ها در طول تاریخ به دلیل ماهیت مذهبی شان یکی از امن ترین و مطمئن ترین مدارسی به شمار می رفتند که اعتماد عموم مردم را جلب می کردند. اکنون نیز بسیاری از فارغ التحصیلان ما بعد از مدتی دوری به این مدرسه باز می گردند و تجدید خاطره می کنند. شاید یکی از دلایل این تعلق خاطر، آموزش با طمع حضور در محیط معنوی مسجد باشد که باعث ایجاد خاطراتی ماندگار برای محصلان می شود.

مسجد مدرسه شهید مطهری دارای دو شبستان زمستانی و تابستانی برای اقامه نماز است که به گفته دکتر نقیبی به تناسب فصول سال، هرکدام در هنگام نماز شاهد برپایی نماز جماعت از سوی عموم مردم هستند. شبستان هایی که در مواقع عادی محل مناسبی برای برپایی جلسات مباحثه دانش آموختگان نیز به شمار می روند.

* شبستان زمستانی اوج هنر ایرانی

نمی توان به مدرسه عالی شهید مطهری آمد و مجذوب هنرمعماری سنتی آن نشد. بعد از گفتگو درباره کارکرد مسجد مدرسه ها، برای آشنایی با بخش مسجد این محیط بیش از 20 هزار مترمربعی، رهسپار شبستان ها شدیم. طبق تحقیق جامعی که دکتر نقیبی انجام داده، گنبد این مسجد در ضلع جنوبی آن قرار گرفته و با نقوش و خطوط اسلیمی یکی از زیباترین و باشکوه ترین گنبدهای موجود در مساجد کشور را رقم زده است.

شبستان تابستانی نیز با محرابی مزین به کاشی هایی بسیار زیبا، مقرنس ها، محیطی باز برای اقامه نماز و سایر خصوصیات دیگر، یک مسجد به تمام معنا به شمار می رود که در فصول بهار و تابستان صفوف نمازگزاران را در خود جای می دهد.

اما یکی از باشکوهترین نقاط مسجد، شبستان زمستانی با 44 ستون ( 11 ستون در طول و 4 ستون در عرض ) است. وقتی وارد این محیط شدیم، توالی منظم ستون ها تداعی کننده اصیل ترین معماری اسلامی بود که به همراه مقرنس ها و طاق نماهای گچ بری شده، سنگ های مرمر با تزئینات سنگی و ... مجموعه کاملی از زیبایی های بصیری را در مقابل دید هر بیننده ای قرار می دهد. به گفته دکتر نقیبی در این شبستان علاوه بر برگزاری نمازهای جماعت، براساس بندهای گنجانده شده در وقف نامه مسجد، عزاداری سرور و سالار شهیدان در دهه اول محرم برپا می شود.

هشت مناره کاشیکاری شده در گوشه های مختلف مسجد مدرسه شهید مطهری تاکیدی بر مذهبی بودن محیط این مدرسه عالی دارند که اگر خوب بنگریم، مسجد مدرسه شهید مطهری، عصاره ای از تاریخ علم و عمل و دین در ایران زمین است در گوشه ای از میدان بهارستان تهران.

پایان پیام/